Google
This is a digital copy of a book thaï was prcscrvod for générations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's bocks discoverablc online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose légal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia présent in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we hâve taken steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use thèse files for
Personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do nol send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character récognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for thèse purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogX'S "watermark" you see on each file is essential for informingpcoplcabout this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it légal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is légal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countiies. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any spécifie use of
any spécifie book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps rcaders
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
600107672T
^
w^^^^^
• te *
LE CODEX
DE SAINT-JACQUBS-DE-OOMPOSTELLE
(liber de MIRACULIS 6. JiCOBi)
UVRE IV
PiibU6 pour la premlira fûl« en entier
Le P. P. FITA
Membre titulaire de l'Académie royale d'histoire de Madrid
AVEC LE CONCOURS DE
Julien VINSON
PARIS
MAISONNEUVE ET C'«, LIBRAIRES-ÉDITEURH
CID IO CGC LXXXU
f
LE CODEX
DE SAINT-JACQUES-DE-COMPOSTELLE
LIVRE IV
u
IMP. aaOBABB JAOOB , — OBLAàVI.
-<
-\
LE CODEX
DE SÂINT-JACQUES-DE-COMPOSTELLE
(liber de hiraculis s. jacobi)
LIVRE IV
Pnbllt pour la prunltow foU en antlar
PAR
Le P. F. FITA
mbra titulaire de l'Académie toïBle d'histoire de Madrid
AVEC LE CONCOURS DE
Julien VINSOM"
PARIS
MAKONNEUVE ET Cf», LIBRAIRES-ÉDITEURS
35, QUAI VOLTAIRE, 35
Cl9 lo CCC LXXXII
HO . 'r. "1 ,
Le précieux texte que nous devons au zfltr et' S là sdentr dfe»]ff. Rtfer
se recommande dé lui-même, et [e ne me permettrais p^d*y ajouta
quoi que ce soit, si je ne croyais avoir à appeler l'àttentioiRur certaitis*
passages du Co^x de Compostellè et à présenter quelques observa-
tions d'intérêt général.
Je ne reviendrai pas sur les importantes questions relatives k Fau-
thenticité du manuscrit, à son auteur et à sa date; M. Fita et M'. D'oïy
entre autres sont. en' désHOoml sur ces^ divers points, et>ce:n*estpas
à mol qu'il appartient de < prononcer dËfinitîvement,, non imtrum'
inter vos Mais je dois signaler les^passages: dU' tœte ci^^'oint
où l'on trouve à cetégarddes renseignements pvédeux. An chapitre V,
Âymeric ou l'amteur du Coffeor, quoiqu'il soit, domae les noms d'un cer-
tain! nombre de pèlerins ou de voyageurs qui,, « citm annum Doonni^-
cum ilâO », réparArent là routé de Gompostdle et relevèrent le peut
de Puerto Mann sur le Minho, du temps d'Alphonse^ roi i'kntffUiietd&
Gadice (1104-1134), de Louisr4e-Gros^ roi de France (1108-1 137),
sous le pontificat de Calixte II (ll!l9-1124)î et pendant que le^ siég^
épisoopal de: Compostellè était occupé pur Didace ou Diego Gelmirez.
— Aui chapitre VU (4^ g), il est dit que le droit' de passage^des gave$^
et des 'pori< des: Pyrénées- était pecçu au profila des seigneurs Radmond.
de Soûle, Vivien de Gramont^ Arnauld de Guyenne et le. vicomte de
SaintrMichd ; les* généalogistes poun^ent aisément rechercher et éta^
blir ies/dates-exactes^auxquellesvivadentles trois premiers per^
Raymond de Soulftseraitpeut<>étre, par exemple, l'un des.troisrvicomtes
RaymondhGuiUaume cités par Oihenart (lû4DrlÛ62', IbSa^lâOO,
II
1240-1254); ce ne peut être Tévéque de Lescar Raymond II, dont le
même écrivain cite le nom à la date de 1150, car la Gallia chmtiana
(1785, 1. 1, col. 1073etssq.) rejette ce Raymond II à 1303-1307. —
Au chapitre IX, il est dit que la cathédrale de Saint-Jacques fut com-
mencée <E in era 1116 >, 59 ans avant la mort d'Alphonse d* Aragon
(1134), 62 avant le meurtre de Henri I«' d'Angleterre (1135) et 63
avant la mort de Louis-le-Gros (1137) ; la construction dura 44 ans,
ce qui reporte environ à Tan 1118 de l'ère chrétienne la date la plus
ancienne possible du manuscrit. — Ailleurs le Codex se prévaut d'un
canon du concile de Latran.(1127), et il est censé avoir été vu et ap-
prouvé en l#9'par le p2f{)e Innocent II (1130-1143). C'est en 1173
qu'Arnaud de Mont, moine de RipoU, aurait reçu communication du
manuscrit dont il copia trois livres ; il est assez remarquable que notre
livre IV soit qualifié c cinquième i^ par de Mont : la description qu'il
en donne concorde parfaitement avec l'original.
J'ai hâte d'arriver au passage qui se rapporte le plus à mes études
particulières, celui du chapitre VII dont nous donnons un fac-similé,
celui qui est relatif aux mœurs et au langage des Basques. Le prince
L.-L. Bonaparte et moi en avons parlé dans la Reviie de Linguistique
(t. XIV, p. 120-145 et p. 269-274). Je ne suis point encore convaincu
de mon erreur, et je persiste dans mes opinions contrairement à
celles du prince. Il me parait bien difficile d'admettre un u nasal au
XII« siècle, de voir dans le ra i*elicera l'article a précédé d'un r eu-
phonique; en ce qui touche le dernier exemple, ne faudrait-il pas éga-
lement andrera et non andrea a la dame i^ ? Urie e; de l'eau "» eli-
cera <r à l'église », sont des formes du langage courant qu'un voyageur
peut fort bien confondre avec le thème nominatif. Quant à l'attribution
des mots basques au dialecte de Roncal, quant au voyage d'Aymeric
dans cette vallée, le Codex nous indique très-exactement par où a
passé le voyageur : il est arrivé à Saint-Jean-Pied-de-Port par
Ostabat; puis il a passé à Saint-Michel, a gravi les hauteurs d'Alta-
biscar, laissant à sa droite le Val-Carlos, s'est arrêté à l'hôpital de
Roncevaux et s'est dirigé vers Estella par Biscarret, Larrasoafta,
m
Pampelune, Puente-Ia-Reyna et Lorca. Cette partie du pays basque
comprend aujourd'hui des cantons linguistiques du Bas-Navarrais oc-
cidental et du Haut-Navarrais méridional.
Une dernière remarque. Dans la passion de ssdnt Eutrope, notre
auteur emploie le mot admirandusj avec le sens évident de « chef:».
M. Fita semble disposé à y voir le sémite yiûii {etnîr) et l'es-
pagnol almirante, français amiral. Mais les formes almiranduty al-
miratus, almiragius; esp. almirante^ almiraje; ital. almiragglio^
almiraglio; flam. ammiraël; angl. admirai; rappellent plutôt le latin
admirari: ce serait c chef » dans le même sens que le grec Moxottoç.
Cf. au surplus Dozy, dans la deuxième édition d*Engelmann.
Luisant, près Chartres, 6 juin 1882.
Julien VmsoN.
LE LIVRE IV
DU CODEX DE SAINT-JACQUES DE COMPOSTELLE
(XII* 8IÂGLB)
Pour ofifrir une base plus solide et plus étendue aux discussions
qu'a soulevées (i) la découverte ou plutôt Tétude complète du
IVe livre (2) du Codex de Saint-Jacques de Gompostelle (Codex a
domno Papa Calixto primitus editus), nous publions intégrale-
ment ci-après, pour la première fois, ce IV® livre, remanié et consi-
dérablement augmenté parle Poitevin Aimery Picaud, vers Tan 1140
après J.-G. (3). Nous en donnons le texte collationné sur l'original
même. Nous donnons un fac-similé du passage où se lit le petit
vocabulaire basque, d'après une photographie que nous devons à
l'obligeance d'un chanoine de Saint-Jacques, dom Antonio Lopez
Ferreiro.
Encore aujourd'hui, tout le long de la voie qui mène à Gompos-
telle, persiste le souvenir de ces grands pèlerinages que la France
(1) R&fme, t. XIV, p. 120, 269.
(2) Le cinquième, d'après Arnaud Dumont, moine de RipoU (Ga-
talogne), qui décrivit en 1173 Foriginal, conservé encore aujourd'hui
dans les archives de la cathédrale de Gompostelle.
(3) Voyez à ce sujet : Léopold Delisle, Note sur le recueil inti-
tulé : « De miraculis sancti Jacohi », PariSy 1878; cf. aussi Re-
cuerdos de un viaje à Santiago de Galida, por el P. Fidel Fita y
Don Aureliano Fernandez Guerra, Madrid, 1880. Dans un article
en quelque sorte supplémentaire de cet ouvrage (Tlustracion catô-
lica de Madrid, n®» des 7 et 14 novembre 1881), j'ai répondu aux
observations de M. Dozy. Elles n'ébranlent pas mon opinion, mal
comprise ou rendue d'une manière assez inexacte par l'écrivain hol-
landais.
— 2 —
da moyen âge faisait an tombeau de Saint-Jacques. Partout on ap'
pelle camino francés cette voie qui, du reste, suit presque partout
le trajet des anciennes voies romaines. La plupart des boutades que
le pèlerin du Poitou décoche contre ceux qui le tourmentèrent sont
passées en proverbes dans la langue espagnole. Nous n'en citerons
qu'un seul : Camino francés, venden gato por tes (1).
Inutile d'ajouter que la transcription du texte compostellan est
ramenée aux lois de l'orthographe. Si parfois quelque mot a été omis
par une distraction de Fauteur, nous le plaçons entre parenthèses.
M. Yinson a bien voulu nous aider dans ce travail ; nous lui de-
vons ridentification des localités françaises et quelques notes pré-
cieuses.
INCIPIT LIBER QUARTUS S. JACOBI APOSTOLI
Argumentum beati Calixti Papœ. — Si veritas a perito
lectore nostris voluminibus reqairatur ; in huius codicis
série, amputato bsesitationis scrupulo, secure intelligatur.
Quse enim in eo scribuntur, multi^ adhuc viventes, vera
esse testantur.
Câput l. — De viis sancti Jacold apostoli.
Quatuor viœ sunt^ quse ad sanctum Jacobum tendentes, in
unum, ad Pontem Regin8e(2), in oris Hispanise coadunan-
tur : alia per sanctum iËgidium et Montem Pessulanum
et Tolosam et Portus Asperi (3) tendit ; alia per sanctam
(1) Chemin français, on y vend du chat pour de la viande.
(2) Puente-la-Reina.
(3) Saint-Gilles (Gard), Montpellier, Toulouse, le port d'Aspe.
— 3 —
Mariam Podii et sanctam Fidem de Conquis et sanctum
Petrum de Moyssaco (1) incçdit; aliaper sanctam Mariam
Magdalenam Viziliaci et sanctum Leonardum Lemovicensem
et urbem Petragoricensem (2) pergit ; alia per sanctum
Martinum Turonensem et sanctum Hilarium Pictavensem
et sanctum Joannem Angeliacensem, et sanctum Kutro-
pium Sanctonensem et urbem Burdegalensem (3) vadit.
nia qu8B per Sanctam Fidem (4), et alia quae per sanctum
Leonardum (5), et alia quae per sanctum Martinum (6)
tendit, ad Hostavallam (7) coadunantur ; et, transito portu
CisersB (8)^ ad Pontem Beginse sociantur viae quae per
portus Âsperi transit. Et una via exinde usque ad sanctum
Jacobum efflcitur.
Gap. II. — De dietis itineris sancti Jacobi. CALIXTUS
PAPA
A portibus Asperi usque ad Pontem Reginae, très paucse
habentur dietae. Prima est a Borcia, quae est villa in pede
montis Asperi, sitaadversus Gasconiam, usque ad Jaccam ;
secunda est a Jacca usque ad montem Reellum ; tertia est
a Monte Reello (9) usque ad Pontem Reginae.
(1) Le Puy, .Conques (Aveyron), Moyssac.
(2) Vézelay, Saint-Léonard (Haute-Vienne), Périgueux,
(3) Tours, Poitiers, Saint-Jean-d'Angély, Saintes, Bordeaux.
(4) Conques (Aveyron).
(5) Saint-Léonard (Haute-Vienne).
(6) Tours.
(7) Ostabat.
(8) Le port de Cize.
(9) Monréal.
— 4 —
A portibus vero Gisereis usque ad sanctum Jacobum
tredecim dietsB habentur. Prima est a villa sàncti Michaelis,
quae est in pede portuum Ciserae, versus scilicet Gasco-
nianiy usqne ad Biscaretum : et ipsa est parva. Secunda
est a Biscareto usque ad Pampiloniam : et ipsa est pauca.
Tertia est a Pampilonia urbe usque ad Stellam (1). Quarta
est a Stella usque ad Nageram urbem, scilicet equitibus.
Quinta est a Nagera usque ad urbem quae dicitur Burgas,
similiter equitibus. Sexta est a Burgis usque ad Frumes-
tam (2). Septima a Frumesta usque ad sanctum Facun-
dum (3) est. Octava est a sancto Facundo usque ad urbem
Legionem (4). Nona est a Legione usque ad Rapha-
nellum (5). Décima est a Raphanello usque ad Villam-
francam (6), scilicet in bucca Valliscarceris (7), transitis
portibus montis Iraci (8). Undecima est a Villafranca
usque ad Triacastellam (9), transitis portibus montis
Februarii (10). Duodecima est a Triacastella usque ad
Palatium (H). Terdecima vero est a Palatio usque ad
sanctum Jacobum : et ipsa modica est.
(1) Viscarret, Estella.
(2) Burgos, Frômista.
(3) Sahagun.
(4) Léon.
(5) Rabanal.
(6) Villafranca de! Bierzo.
(7) Valcârcel.
(8) Irago.
(9) Triacastella, province de Lugo.
(10) Febrero, ou Cebrero.
(11) Palaz de Rey.
— 5
Cap. ÏII. — De nominibus villarum sancHJâœbi itineris.
A porlibus Asperi usque ad Pontem Reginae, hœ villae
in via Jacobitana habentur. Primitus est in pede montis,
versus Gasconiam, Borcia ; inde transito montis cacumine
est hospitalis sanctse Christinae ; inde Canfrancus ; inde
Jacca ; inde Osturiz (1) ; inde Thermas^ ubi regales
balnei jugiter calidi habentur ; inde Mons Beellus ; inde
Pons Reginae constat.
A portibus vero Cisereis in beati Jacobi itinere usque
ad eius basilicam Gallsecianam hœ villae majores habentur.
Primitus in pede eiusdem montis Ciserei, versus scilicet
Gasconiam, est villa sancti Michaelis; deinde transito
cacumine eiusdem montis reperitur hospitale Rotolandi ;
deinde villa Runcievallis ; deinde reperitur Biscarellus ;
inde Resogna (2) ; inde urbs Pampilonia ; inde Pons
Reginae. Inde Stella, quae pane bono, et optimo vino,
carne et piscibus fertilis est, cunctisque felicitatibus plena.
Inde est Arcus (3) ; inde Grugnus (4); inde Villarubea (5);.
inde urbs Nagera ; inde sanctus Dominicus (6) ; inde
Radicellas (7) ; inde Belfuratus (8) ; inde Francavilla ; inde
(1) Osteriz, Tiermas.
(2) Larrasoana. On voit bien que gn est pour n. De même plus
bas : Grugnus (Logrono).
(3) Los Arcos. ^
(4) Logrofio.
(5) Villarroya. '
(6) Santo Domingo de la Galzada.
(7) Redecilla del Gampo.
(8) Belorado.
— 6 —
nemus Oquse (1) ; inde Altaporca (2) ; inde urbs Burgas.
Inde Alterdalia (3) ; inde Furnellos (4) ; inde Castrasore-
ûia ; inde pons Fiteriae ; inde Fruraesta ; inde Carrio-
nus (5), quae est villa habilis et optima, pane et vino carne
et omni ferlilitate felix. Inde est sanctus Facundus, om-
nibus ferlilitatibus arfluens, ubi est pratum (6), ubi hastae
fulgurantes victorum pugnatorum ad Domini laudem,
infixae olini, fronduisse referuntur; inde est Manxilla (7) ;
inde Legio, urbs regalis et curialis, cunctisque felici-
tatibus plena. Inde est Orhega (8) ; inde urbs Osturga (9) ;
inde Raphanellus (10) qui Captivus cognominatus est ;
inde portus montis Iraci; inde Sicca Molina (11); inde
Ponsferralus (12) ; inde Carcavellus (13) ; inde Villafranca
de bucca Valliscarceris. Inde castrum Sarracenicum (14);
inde Villaus (15); inde portus montis Februarii ; inde bos-
pitale in cacumine eiusdem montis ; inde Linar de Rege ;
inde Triacastella, in pede scilicet eiusdem montis in Gal-
laBcia, ubi peregrini accipiunt petram et secum deferunt
(1) Montes de Oca.
(2) Atapuerca.
(3) Tardajos.
(4) Homillos del Gamino.
(5) Gastrojeriz, Hitero de rio Pisuerga, Garrîon de los Gondes.
(6) Le fait est raconté dans le livre précédent du Codex.
(7) Mansilla de las Mulas. -
(8) Bourg avec hôpital sur le fleuve Orvigo.
(9) Astorga.
(10) Rabanal. ^
(11) Molina seca.
(12) Ponferrada.
(13) Gacabelos.
(14) Villa Sarracin.
(15 ViUa de Urz.
— 7 —
usque ad CastanioUam ad faciendam calcem ad opus basi-
licae Âpostolicae ; inde est villa sancti Michaelis ; inde Bar-
badellus ; inde pons Mineae (1) ; inde Sala Reginae ; inde
Palatium Régis. Inde campus Levurarius ; inde sanctus
Jacobus de Boento ; inde CastanioUa (2) ; inde Villanova ;
inde Ferreras ; inde COMPOSTELLA apostolica, urbs excel-
lentissima, cunctis deliciis plenissima, corporale talentum
beati Jacobi habens in custodia ; unde felicior et excelsior
cunctis Hispaniae urbibus est approbata.
Idcirco bas villas et prsefatas dietas prsescriptione res-
trinxi pro exceptione, ut peregrini ad sanctum Jacobum
proficiscentes expensas suo itineri necessarias sibi, haec
audientes, praemedit^ri studeant.
Cap. IV. — De tribus hospitalibtis cosmi.
Très columnas valde necessarias ad sustinendos pau-
pères suos maxime Dominus in hoc mundo inslituit :
hospitale scilicet Jérusalem, et hospitale montis Jocci, et
hospitale sanctse Christinae quod est in portibus Asperi.
Haec sunt hospitalia in locis necessariis posita. Loca sancta,
domus Dei/ refectio sanctorum, peregrinorum requies,
egentium consolatio, infirmorum salus, mortuôrum subsi-
dium [pariter ac] vivorum I Haec igitur loca sacrosancta
quicumque sedificaverit, proculdubio regnum Dei possi-
debit.
(i) Puerto Marin sur le fleuve Mino.
(2) Leboreiro, Boente, Gastanola.
— 8 —
Cap. V. — De nominibus quorumdam qui beati Jacobi
viam refecerunt. AYMERICUS.
Haec sunt nomina quorumdam viatorum, qui tempo-
ribus Didaci archiepiscopi JacobitaB, et Âdefonsi impera-
toris Hispaniae et Gallsecise^ et Calixti papae, viam sancti«
Jacobi a Raphanello usque ad pontem Mineae, pio amore
Dei et Âpostoli, citra annum Dominicum mgxx, régnante
Adefonso rege Aragoni et Ludovico pinguissimo rege Gai-
liarum, refecerunt : Andréas, Rotgerius, Alvitus, Fortus,
Arnaldus, Stephanus, Petrus qui pontem Mineae, à regina
Urraca confractum, refecit. Istorum adiutorumque suorum
animas requiescant in pace.
Cap. VI. — De fluminibus bonis et malis qui in itinere
sancti Jacobi habentur. CALIXTUS PAPA.
Haec sunt flumina, quœ a portibus Ciserae et Asperi
usque ad sanctum Jacobum habentur.
De portibus Asperi procedit sanum flumen, nomine
Aragonus, quod Hispaniam irrigat. De portibus vero Cise-
reis flumen sanum egreditur, quod a multis Runa dicitur
et decurrit Pampiioniam ; ad Pontem Reginae decurrunt
Arga simul et Runa. Ad Locum qui dicitur Lorca (1),
in orientali parte decurrit flumen, quod dicitur Rivus
Salatus : ibi os equum tuum. observa, quia flumen lethi-
(1) Lorca, auprès de Licar,
— 9 -
ferum est. Super cuius ripatn nos, ad sanctum Jaco-
bum pergentes, invenioius duos Navarros sedentes,
artavos suos acuentes, solitos excoriare peregrinorum
jumenta, quœ lympham illam bibebant et moriebantur.
Qui nobis interrogantibus raeatientes dixerunt « quia sana
erat ad potandum » ; quapropter equis nostris illam dôdi-
mus ad bibendum, et statim duo ex his obierunt, quos
illico ipsi excoriaverunt. Ad Stellam decurrit flumen
Aiega (1) : ipsa est lympha' dulcis, sana et optima. Per
villam quae dicitur Arcus, decurrit aqua lethifera ; et
ultra Arcum ad primum bospitale, intra Arcum scilicet et
hospitale idem, decurrit aqua lethifera jumentis et homi-
nibus bibentibus eam. Ad villam, quae dicitur Turres (2),
intra scilicet Navarrorum decurrit flumen lethiferum ju-
mentis et hominibus bibentibus illud.lndead villam quae
dicitur Covas (3), flumen defluit mortiferum ; adGrugnum
decurrit aqua ingens, nomine Ebra, quœ est sana et pisci-
bus abundat. Omnes fluvii, qui a Stella usque ad Grugnum
habentur, lethiferi ad bibendum hominibus et jumentis, et
pisces eorum ad comedendum approbantur. Si piscem,
qui vulgo dicitur barbus, sive illum quem Pictavi vocant
alosam, et Itali clypiam sive anguillam, sive tencam in
Hispania et Gallsecia, nusquam comederis, sine dubio aut
proxime morieris, aut aegrotaveris ; et si aliquis forte
comedit et non ssgrotavit, idcirco quia aut aliis sanior
fuit aut in illa patria diu permansit. Omnes igitur pisces
et carnes vaccinée et suillae totius Hispanise et GallaeciaB
barbaris aegritudines prsestant.^
(1) Ega.
(2) Torres.
(3) Le Linarès, puis Nu^s^ra Sefora de Cuevas, près Viana.
— 10 -
nia vero flumîna, quse dulcia et sana babenlur
ad bibendum, bis nominibus vulgariter nuncupantur :
Pisorga (1), aqua scilicet quae dedurrit ad pontem Fiteriae ;
Carriona, quse decurrit ad Carrionum ; Ceia (â), quae ad
sanctum Facundum ; Âisela (3), ad Maxillam ; Forma ad
quemdam ingentem pontem, qui est inter Maxillam et
Legionem; Turio (4),. quse decurrit ad Legionem sub
Castrum judaeorum ; Bernesgua (5), quae juxta eamdem
urbem ex alia parte, adversus scilicet Austurgam de-
fluit ; Sil, quae ad Pontem ferratum in Valleviridi; Cua
quae ad Carcavellum ; Burdua (6) quae decurrit ad pontem
Villaefrancae ; Carcera, quae decurrit in Valle-Carceris ;
Minea, quae defluit ad pontem Mineae ; fluvius quidam,
qui distat ab urbe sancti Jacobi duobus milliariis in
nemoroso loco : qui Lavamentula dicitur, idcirco quia in
eo gens Gallica peregrina, ad sanctum Jacobum tendens,
non solum mentulas suas verum etiam totius corporis sui
sordes, Âpostoli amore, lavare solet, vestimentis suis expo-
liata. ,Ssir fluvius, qui inter montem Gaudii et urbem
sancti Jacobi decurrit, sanus habetur ; Sarela fluvius
similiter, qui ex alia parte urbis versus occasum defluit
sanus habetur.
Idcirco haec flumina sic descripsi, ut peregrini, ad
(1) Pisuerga.
(2) Gea.
(3) Ezla.
(4) Torio.
(5) C'est à ce Castro qu'appartient l'inscription tumulaire (an. 1100)
publiée dans la Remie des études juives^ t. II, p. 135. Le petit bourg
placé auprès du pont, sur la rive gauche du fleuve, retient encore le
nom de Castro de losjudios, — Bemesga.
(6) Burba.
-^ 11 —
sanctum Jacobum proficiscentes^ evitare studeant ad bi-
bendum quae suDt letbifera, et eligere valeant quaD sunt
sana sibi ad bibendum.
Cap. VII. — De nominihus terrarum et qiuilitatibus gen-
tiuvfiy qtUB in itinere sancti Jaœbi habentur.
Iq beati Jacobi viatico, via scilicet Tolosana, primitus,
transito flumine Garona, inveailur tellus Gasconica ; et
exinde, transitis portibus Âsperi, terra Aragoni ; et inde
. Navarrorum tellus usque ad pontem Ârgse et ultra (1).
Per tramitem vero portuum Ciserœ, post Turonicam,
invenitur habilis, et optima, et omni felicitate plena tellus
Pictavorura. Pictavi sunt heroes fortes et viri bellatores,
arcubus et sagittis et lanceis in bello doctissimi, in acie
freti, in cursibus velocissimi, in veste venusti, in facie
praeclari, in verbis astuti^ in premiis largissimi, in bospi-
tibus prodigi. Inde, tellus Sanctonensium invenitur. Inde,
transito quodam maris brachio et flumine Garona, Bur-
degalensium tellus ; quae vino optimo et piscibus fertilis,
sed lingua rustica habetur. Sanclonenses lingua rustica
habentur, sed Burdigalenses rusticiores approbantur. Inde
Burdegalenses landae itinere dierum triuro, fessis scilicet,
invenitur : ipsa est tellus onini bono desolata, pane vino
carne piscibus aquis et fontihus vacua, villis rara, plana,
sabulosa, melle tamen et milio et panicio et grugnis (1)
(1) La Navarre, après Tiermas jusqu'au delà de Puente-la-Reyna,
sur TArga, entre Yiana et Logrono.
(2) Porcs à bois.
— 12 —
larga. Tu autem^ si in sestate forte per eam transieris,
faciem luam studiose custodi a muscis immanissiinis, quae
guespe, vel tavoneSy vulgo dicunlur, quae maxime ibi abun-
dant; etnisi diligeater pedemobservaveris, in arena marina,
quae ibi abundant, usque ad genua velociter lapsus fueris.
Transito vero hoc solo, invenitur terra Gasconica, can-
dido pane et optimo vino rubicundo larga, nemoribus et
pratis fluminibusque, fontibus sanis apta. Gasconi sunt
levilogi, verbosi, derisores, libidinosi, ebriosi, cibis pro-
digi, roale induti, pannis et gazis devastati ; bellis tamen
assueti, sed hospitalitate pauperum praecipui. Circa
ignem sedentes, sine mensa comedere et cum uno scypho
omnes libère utuntur. Largiter comedunt et bibunt, et
maie vestiuntur ; et turpe ! suppositis paucis paleis, in
putredine scilicet, familia cum domino et domina, omnes
una recumbunt. In buius terrae exitu, via scilicet sancti
Jacobi, habentur duo fluvii, qui prope villam sancti
Joannis Sorduae (1), al ter scilicet ad dexteram et alter ad
laevam, fluunt; quorum unus dicitur Gaver ^ et alter
flumen qui sine rate nulle modo transmeari possit ;
quorum nautse penitus damnantur. Cum enim flumina illa
admodum stricta sint, tamen de unoquoque homine, tam
de paupere quam de divite, quem ultra navigant, unum
niimmum more accipiunt ; et de jumento quatuor, vi
etiam indigne capiunt. Est etiam navis illorum modica,
unius arboris facta, equos minime recipiens ; quam cum
intraveris, teipsum caute custodi ne forte in aquam cadas ;
oportebit enim equum tuum per frenum trahere post te
extra navim per pelagum. Quapropter, cum paucis ingre-
(1) Sordes.
— 13 -
dere navim ; quia^ si nimis onerata fuerit, citb pericUfa-
bitur. Multotiens etiam tantam peregrinorum turmam
nautae, accepto pretio^ admittunt, quod navis subvertitur
et peregrini in pelago necantur ; unde nautae nequiter
gaudent captis mortuorum spoliis.
Inde circa portus Cisereos habetur tellus Basclorum,
babens urbem Baionam in maritima versus septentrionem.
Haec terra lingua barbara habetur ; nemorosa, montuosa^
pane et vino omnibusque corporalibus alimentis desolata ;
excepto quod malo et cicera et lacté est consolata. In bac
terra mali portigeri habentur, scilicet circa portus Cise-
reos [in] villa qu8e dicitur Hostavalla, et villa sancti
Joannis et sancti Michaelis pedis portuum Ciserae. Qui
penitus damnantur : exeunt obviam peregrinis cum duobus
aut tribus jaculis, tributa injusta vi capientes : et siquis
transeuntium, secundum eorum petitionem, nummos illis
dare noluerit, et jaculis illum percutiunt et censum ab eo
auferunt exprobrantes illum et usque ad femoralias exqui-
rentes. Ipsi sunt féroces ; et terra, in quam commorantur,
ferox et silvestris et barbara habetur. Ferocitas vultuum,
similitudinesque linguae barbarse eorum, corda videntium
illos expavescit. Cum non debeant rite accipere tributum^
nisi a mercatoribus tantum ; a peregrinis et ab omnibus
transeuntibus iniuste accipiunt. Quando debent ^ more
accipere de qualibet re quatuor nummos vel sex ; octo vel
duodecim, duplum scilicet, capiunt. Quapropter praeci-
pimus et exoramus ut hi portageri et rex Âragonensis
caeterique divites, qui tributi pecunias ab eis accipiunt,
omnesque illorum consentientes, scilicet Raymundus de
Solis et Vivianus de Âcromonte et Vicecomes de sancto
Michaele cum cunctis progeniis suis venturis, una cum
-^ 14 —
prsefatis nantis et Arnaido de Guinia cura omni progenie
sua Ventura atque cum cœteris dominis aquarum prsedic-
tarum, qui ex eisdem nautis nuramos navigii iniuste acci-
piunt, cum sacerdotibus etiam, qui pœnitentiam vel
eucharistiam scienler illis tribuunt, vel officium divinum
eis faciunty vel in ecclesia eos consentiunt, donec per
longaevam ac patefactam pœnitentiam resipiscant et modum
in tributis suis ponant, non solum in Sedibus episcopa-
libus terras illorum, verum etiam in beati Jacobi basilica,
peregrinis audientibus, sedule eicommunicentur ; et qui-
cumque prselatorum ex hoc vel amore, vel lucro, eis par-
cere voluerint, anathematis gladio percutiatur. Sciendum
quia ipsi portigeri a peregrinis tributum accipere nuUo
modo debent : et nautœ prsefati de duobus hominibus,
scilicet de divitibus pro navigio nisi unum obolum, et de
equo solum nummum accipere rite debent, de paupere
vero nihil ; et magnas etiam naves, in quibus jumenta el
homines largiter queant inlrare, habere debent. In terra
etiam Basclorum, via sancti Jacobi est excellentissimus
mons, quod dicitur Portus Ciserae (1), aut quia porta
Hispaniae ibi habetur, aut quia per illum monlem res
necessariae de alia terra ad aliam transportantur, cuius
ascensus octo milliariis, et descensus similiter octo,
habetur. Sublimilas namque eius tanta est, qued visa est
usque ad cœlum tangere, cuius adscensori visum est pro-
pria manu cœlum posse palpitari : de cuius fastigio
potest videri mare Britannicum et occidentale, et ora
etiam trium regionum, scilicet Castellae et Âragoni et
{i} Portus Ciserœ « le port de Gize 2), vraisemblablement Ibaneta
ou Altabiscar.
— 15 —
Galliae. In suramitate vero eiusdem montis est locus,
quod dicitur Crux Caroliy quia super illum securibus et
dolabris et fossoriis caeterisque manubriis Carolus cum
suis . exercitibus in Hispaniam pergens olim tramitem
fecit, signumque Dominicse crucis prius in eo elevavit, et
tandem flexis genibus versus Gallaeciani Deo et sancto
Jacobo precem fudit; quapropter, peregrini, genua sua
ibi curvantes versus sancti Jacobi patriam, ex more
orant, et singuli singula vexilla dominicse Crucis infigunt.
Mille etjam cruces ibi possunt inveniri, unde primus
locus orationis sancti Jacobi ibi babetur. In eodem monte,
antequam christianitas in oris Hispanicis ad plénum aug-
mentaretur, Navarri impii et Bascli peregrinos ad sanctum
Jacobum pergentes non solum deprsedari, verum etiam ut
asinos equitare et perimere solebant. Juxta vero montem
illum, versus scilicet septentrionem, est vallis quse dicitur
Vallis Caroli (1), in qua hospitatus fuit idem Carolus cum
suis exercitibus, quando pugnatores in Runcia valle occisi
fuere ; per quam etiam peregrini multi ad sanctum
Jacobum tendentes transeunt, nolentes montem ascendere.
Postea vero in descensione eiusdem montis invenitur hos-
pitale et ecclesia, in qua est petronus, quem Rotolandus
héros potentissimus, spatba sua, a summo usque deorsum
per médium Irino ictu scidit. Deinde invenitur Runcia-
vallis (2), locus scilicet quo bellum magnum olim fuit
factum, in quo rex Marsirus, el Rotolandus, et Oliverus,
et alii pugnalores cxl millibus christianorum simul et
sarracenorum occisi fuere.
(1) Valcarlos.
(2) Roncevaux. — Cf. un article du prince Bonaparte dans VAca-
demy du 17 juiUet 1880.
- 16 -
Post hanc vallem invenitur tellas Navarrorum, quse
felix pane et vino, lacté et pecoribus habetur. Navarri et
Bascli unius similitudinis et qualitatis, in cibis scilicet et
vestibus et lingua habentur ; sed Bascli facie candidiores
Navarris approbantur. Navarri panais nigris et curtis
usque ad genua tantummodo, Scothorum more, induuntur
et sotularibus, quos lavarcas vocant, de piloso corio
scilicet non confecto factas, corrigiis, circa pedem aili-
gatas, plantis pedum solummodo involutis, basibus nudis,
utuntur. Palliolis vero laneis, scilicet atris, longis usque
ad cubitos, in effigie pennulae fimbriatis, quos vocant
saias utuntur. Hi vero turpiter vestiuntur et turpiter
comedunt et bibunt : omnis namque familia domus
Navarri, tam servus quam dominus, tam ancilla quam
domina, orhnia pulmentaria simul mixta in uno catino,
non cum cochleariis, sed manibus propriis, solet corne-
dere, et cura uno scypho bibere. Si illos comedere videres,
canibus edentibus vel porcis eos computares ; sique illos
loqui audires, canum latrantium memorares : barbara
enim lingua penilus habentur. Deum vocant urcia ; dei
genitricem andrea Maria ; panera orgui ; vinura ardum ;
caméra aragui ; piscera araign ; domum echw, ; dominum
domus iaona ; dominara andrea ; ecclesiara elkera ; pres-
byterum belaterra^ quod interpretatur pulchra terra ; tri-
ticura gari; aquara uric; regera ereguia; sanctum Jacobum
iaona domne iaùue (1). Hsec est gens barbara, oranibus
gentibus dissimilis ritibusj et essentia, malitia plena,
colore atra, visu iniqua, prava, perversa, perfida, fide
(1) Voyez, sur tous ces mots, la Revue, t. XIV, p. 120 et 269. —
Urcia serait peut-être le faiseur du tonnerre (Ortz-in) ». — Bela^
terra ce prêtre » vient peut-être de ohlator ou de bellator (bailliz).
P'fpnîl'rijtt <!!flhSJciPf'*<i
^■•<n^a.4o^fitA^^
fîjriaM cm ttnçuA pcntr^fiUmc" î>m.t.*i«ff tw*i J
da ipmmwiii anmw in4m ym^i, ai^i i«»ii»n«*»n|p* J
.^mm «ar^t jniw.m rtnimn ioinnm (d-t* dnm.^rtri'tjj
tw tliiam andftA -c Lim dv^in yia iitt c t o m Jawci -
mtet^tïtrr'pMTm tm mdMEj waï^4ti»i une Hcsè OTpwïJ,^
ana mfuttuqua iraioa juetf* |ietèd4.J
ntjM Uh<imot\ *rwa «lîi u^til
tÇmfijictiUit otnâif wï^-w
ti M 1 Pu uiio uumtn.' raittu y
ftpotïiî- gpûltcOTn ^n quitiPam hiuïf o>mna4-iiï
naUïW dnmmium ft'<4<&cwmr''ttrt-«i
tlrtni4A fliA ofttndunti f5^w*Ti Ctwm c
inMbi ftcriéib, Stam ctil luMiamir «(>■
mnlwnf-i-nitiï* iaft* f«rf>* litidnwSpia
^ Mfcpantf tar-mtïi vwp mAct <ii
UootuMi ito Eu». Mnawiiq' t
tsUo^tB^ésr a __^__
[ttKr'iWeftliitœiffinilwxf ctt dut»
wpvnnraroitia tterC fî
■i^ai^àkjiJÊ^^
— 18 —
vacua et corrupta, libidinosa, ebriosa, omni violentià
docta, ferox et sylvestris, improba et reproba, impia et
austera, dira et contentiosa, uUis bonis inculta, cunctis
vitiis et iniquitatibus edocta, Getis et Sarracenis consi-
milis, malitia nostrae genti Gallicae in omnibus inimica ;
pro uno nummo tantum, perimit Navarrus aut Basclus, si
potesty Gallicum. In quibusdam oris eorurodem, in Bis-
cagia scilicet et Alava, dum Navarri se calefaciunt (1), vir
mulieri et raulier viro verenda sua ostendunt. Navarri
etiam utuntur fornicatione incesta pecudibus ; seram
enim Navarrus ad mulae suae et equae posteriora suspen-
dere dicitur ne alius accédât, sed ipse ; vulvae etiam
mulieris et mulae basia praebet libidinosa ; quapropter ab
omnibus peritis sunt corripiendi Navarri. In campo tamen
belli probi habentur ; ad assiliendum campum improbi ;
in decimis dandis legitimi, in oblationibus altarium as-
sueti approbantur : per unumquem enim diem, dum ad
ecclesiam Navarrus vadit, aut panis, aut vini, aut tritici,
aut alicuius substantiae oblationem Deo facit. Ubicumque
Navarrus aut Basclus pergit, cornu ut venator collo sus-
pendit ; et duo jacula aut tria, quae auconas vocat, ex
more manibus tollit. Cumque domum ingreditur et regre-
ditur, ore sibilat ut milvus ; et dum in secretis locis vel
in solitudinibus, rapacitatis causa, latens socios silentio
convocare desiderat, vel more bubonis cantat, vel instar
lupi ululât. Tradi solet illos ex génère Scothorum descen-
disse, pro eo quod similes illis sunt moribus et similitu-
dine. Julius Caesar, ut fertur, très gentes, Nubianos scili-
(1) Pour notre auteur, la Biscaye et F Alava font donc partie de
la Navarre. Les Bascli sont au contraire du côté nord des Pyrénées ;
ce sont les Labourdins et les Bas-Navarrais actuels.
— 19 —
cet, Scothos (1) et Cornubianos caudatos, ad expugnan-
dum Hispanorum populos, eo quod tributum ei reddere
nolebant, ad Hispaniam misit, praecipiens eis ut omnem
sexum masculimim gladio interficerent femineumque tantum
ad vitam reservarent. Qui, cum per mare terram illam
ingressi essent, contractis navibus suis ab urbe Barchi-
nona usque ad Csesaraugustam et ab urbe Baiona usque
ad montem OquaB igné et gladio devastaverunt. Hos fines
transire nequiverunt, quoniam Castellani coadunati, illos
expugnantes, a finibus suis eiecerunt ; illi autem fugientes
venerunt ad montes marinos, qui sunt inter Najeram et
Pampiloniam, scilicet versus maritimam in terra Biscagise
et Âlavae ; ubi habitantes multa castra sedificarunt ; et
interfecerunt omnes masculos, quorum uxores vi sibi ra-
puerunt; e quibus natos genuerunt, qui postea a sequen-
tibus Navarri vocantur ; unde Navarrus interpretatur no
verus ; idem non vera progenie aut légitima prosapia
generatur. Navarri eliam a quadam urbe, quae Naddaver
dicitur, prius nomen sumpserunt ; quae est in illis oris e
quibus primitus advenerunt, quam scilicet urbem in
primis temporibus beatus Matthaeus apostolus et evange-
lista sua praedicatione ad Dominum convertit. .
Post terram illorum, transito nemore Oquae, ver&us
scilicet Burgas, sequitur tellus Hispanorum, Castella vide-
licet et Campos. Haec est terra plena gazis, auro et
argento, paleis et equis fortissimis felix, pane et vino,
carne piscibus lacté et melle fertilis ; lignis tamen est
d^olata, hominibus malis et vitiosis plena.
(1) Cf. l'ancienne leçon, déjà fautive, Scadum Numiorum, de
l'itinéraire d'Antonin ; la table de Peutinger permet de rétablir le
véritable nom de hca Domnoniorum (Exeter).
— 20 —
Inde terra Gallaecianorum, transitis oris Legionis et
portibus montis Iraci et montis Februarii iuvenitur. Haec
est nemorosa, fluminibusque pratis et raalariis optimis
fructibusque bonis et fontibus clarissimis apta, urbibus et
villis et segetibus rara, pane triticeo et vino stricta, pane
siliginensi et sicera larga, pecoribus et jumentis, lacté et
melle piscibusque marinis immanissimis et paucis habilis ;
auroque et argento et paleis pellibusque sylvestribus csete-
risque opibus felix, imo gazis Sarracenicis copiosa. Galle-
ciani vero genti nostrae Gallicae magis, prae ceteris gen-
tibus Hispanicis incultis moribus, congrue concordantur.
i sed iracundi et litigiosi valde habentur.
Cap. VIII. — De corporibus sanctorum, quœ in itinere
sancti Jacobi requiescunt^ quœ peregrinis ejus sunt
visitanda.
Primitus namque bis, qui per viam iËgidianam ad
sanctum Jacobum tendunt, beati Trophimi confessons
corpus apvid Ârelatem visitandum est; cujus meminit
beatus Paulus scribens ad Timotheum, qui ab eodem
Âpostolo autistes ordinatus prœfatœ urbi primus ob
Christi evangelium prsedicandum directus est. Ex cuius
fonte lucidissimo, ut Papa Zosimus scribit, tota Gallia,
fidei rivulos accepit. Cuius solemnitas quarto kalendas
januarii celebratur. ^
Item visitandum est corpus beati Csesarii episcopi et
martyris, qui in eadem urbe regulam Monacharum ins-
tituit; cujus festivitas colitur kalendis novembris.
L
— 21 —
Item in cimiterio prsefât» urbis beati Honorati episcopi
prsesidia sunt postulanJa: cuius solemnitas colitur de-
ciiDo YiP kalendas februarii. In cujus basilica veneranda
et optima beati Genesii pretiosissimi martyris corpus re-
quiescit. Est igitur viens iuxta Ârelatem inter duo Rho-
dani brachîa, qui dicitur Trenquatalla, in que est colnmna
quaedam marmorea optima valde, excelsa, super terram
erecta, scilicet rétro eius ecclesiam, ad quam perfidi po-
puli beatum Genesium, ut fertur, alligantes decollarunt;
quae etiam usque hodie roseo eius cruore apparet purpu-
rea. Ipse vero mox ut decoUatus fuit, caput proprium ma-
nibus accipiens in Rhodanum ejecit, et corpus per médium
fluvii usque ad beati Honorati basilicam, in qua honori-
fice jacet, deportavit ; caput vero ipsius per Rhodanum et
mare currens, Carthaginem, urbem Hispanorum (1) ductu
Ângelico pervenit, in qua optime nunc requiescit et multa
miracula facit : cuius solemnitas colitur octavo kalendas
septembris.
Inde visitandum est, iuxta Arelatem urbem, cimiterium
defunctorum loco, qui dicitur Ailiscampis, precibus, scili-
cet, psalmis et eleemosynis, ut mos est pro defunctis
exorare; cuius longitudo et latitudo, uno milliario constat.
Tôt ac tanta vasa marmorea, super terram sita, in nuUo
cimiterio nusquam possint inveniri excepto in illo. Sunt
etiam diversis operibus et litteris latinis insculpta et
dictatu inintelligibili, antiqua : quanto magis longe pers-
pexeris, tanto magis longe sarcophagos videbis. In eô-
dem cimiterio septem ecclesiae habentur ; in qualibet qua-
rum siquis presbyter eucharistiam pro defunctis fecerit,
(1) Gartagena.
— 22 —
vel laicus alicui sacerdoti celebrare dévote fecerit, yel
psalterium clericus legeriu veraciter pios illos defunctos qui
ibi jacent, suae salvationis àdiutores in novissima resur-
rectione coram Deo habebit. Multa enim sanctorum mar-
tyrum et confessorum corpora ibi requiescunt, quorum
animsB in paradisiaca sede congaudent. Eorum namque
commemoratio post Octavas Paschae, secunda feria more
celebratur.
Item beati ^Egidii, piissimi confessons atque abbatis
corpus dignissimum summopere vigilanti oculo visitandum
est. Bealissimus namque ^Egidius per cuncta cosmi cli-
mata famosissimus, omnibus venerandus, cunctis digne
celebrandus, omnibus diligendus, cunctisque invocandus,
omnibusque est pelendus. Post Prophetas et Apostolos
nemo illo inter caeteros sanctos dignior, nemo sanctior,
nemo gloriosior, nemo auxilio velocior : ipse enim prae cae-
teris sanctis velocius usus est adiuvare egentes et afflictos
et aogustiatos sibi clamantes. qaam pulchrum et eperae
pretiosum eius visitare sepulchrum ! Die vero, qua illum
quis toto corde deprecatus fuerit, proculdubio adiutus féli-
citer erit. In memetipso probavi quae aio : vidi olim quem-
dam in eiusdem villa, qui die qua illum invocavit, a domo
cuiusdam Peiroti sutoris, subsidiis beati confessons, evasit ;
quse scilicet domus vetustissima penitus confracta cecidit.
Quis igitur amplius eius videbit limina ! Quis Deum ado-
rabit in eius sacratissima basilica ! Quis amplius eius am-
plexabitur sarcophagum ! Quis osculabitur eius altare vene-
randum ! Âut quis eius vitam piissimam enarrabit ! Eius
namque tunicam aeger induit, et sanatur ; ipsius virtute
indeficiente quidam a serpente percussus sanatur; alius
arreptus a daemonio liberatur; tempestas marina cessât ;
— 23 —
Theocritae filia optatas dia sospitati restituitur ; aegrotus, to-
lias corporis valetudine carens, incolumitati diu desideratas
redditur ; cerva quae prias erat indomita, ejus imperiis
domestica effecta famulatur ; Ordo monasticus, illo Abbate
patrocinante, augmentatur ; energumenus a daemonio libe-
ratur ; peccatum Caroli, ab Angelo sibi revelatum. Régi di-
mittitur; defunctus ad vitam redditur; contractus pristinae
saluti redditur; immo duo cypressina ostia, Praelatorum
imaginibus Apostolorum insculpta, a Romana urbe usque
ad Rhodani portum per marinas undas sine aliquo regi-
raine soli potenti imperio suo perveniunt. Taedet memori,
quia narrare nequeo ejus omnia acta veneranda, idcirco
quia tôt sunt, et tanta. Graeca Stella clarissima, postquam
his radiis Provincialibus eluxit, inter illos optime accu-
buit, non deficiens, sed augmentans ; non sua amittens
lumina, sed praebens omnibus duplicia; non descendens
ad intima, sed ascendens ad Olympi cacumina ; non mo-
riendo ejus lux atra efQcitur, sed suis insignibus sidereis
clarior praa caeteris sideribus sanctis per quatuor cosmi
climata habetur. Media igitur nocte, Dominica, kalendis
septembris, hoc sidus accubuit, quod chorus Angelicus in
politica (1) sede secum coUocavit; etplebs Gothorum cum
ordine Monachili in libero prasdio suo, inter Nemausensem
scilicet urbem et fluvium Rhodanum, honorifica sepultura
sibi hospitavit. Ingens arca aureà, quae est rétro eius ai-
tare super ipsius corpus venerandum, in sinistrali scilicet
parte primo gradu sex Apostolorum imaginibus est in-
sculpta, in quo gradu primitus beatae Mariae imago congrue
sculpitur. In secundo vero gradu sursum duodecim signa
(1) Du del (poli).
— 24 —
solaria hoc ordine habentur: Anes, Taurus, Gemini,
Cancer, Léo, Virgo, Libra, Scorpio, Sagittarius, Capricor-
nus, Âquarius et Pisces; et per médium illorumsunt au-
rei flores in vitis effigie. In superiore namque gradu ter-
tio duodecim imagines viginti quatuor Seniorum habentur,
his versibus super eorum capita scriptis :
Ecce chorus splendens seniorum his duodenus,
Dulcia qui citharis décantant cantica claris.
In dextrali vero parte, primo gradu, sirailiter sunt aliae
septera imagines, quarum sex Apostolorum sunt, et sep-
tima cuiuslibet Christi discipuli est; sed et super Apostolo-
rum capita virtutes, quae fuerunt in eis in ulroque arcae
latere in effigie mulieris sculpuntur : Benignitas scilicet,
Mansuetudo, Fides, Spes, Charitas, etc. In secundo gradu
dextrali flores instar vitis vinese sculpuntur. In tertio gradu
superiori, sicut in sinistra parte, imagines duodecim vi-
ginti quatuor Seniorum, his versiculis super eorum capita
scriptis, sculptae habentur :
Hoc vas egregium gemmis, auroque politum^
Relliquia^ sancti continet jEgidii,
Quod qui franget, eum Dominus maledicat in aevum,
JEgidius pariter, cunctus et Ordo sacer,
Tecta arcae desuper ex utraque parte in modum squam-
marum piscium operantur; in cacumine vero eius sunt
profecto tredecim lapides crystallini infixi, alii in modum
scaquorum, alii in modum malorum vel millegranorum ;
una crystallus est ingens in modum magni piscis, trosteae sci-
licet, erectus, cauda versa desursum : prima quippe crystal-
lus instar magnae ollae ingens habetur, super quam crux au-
— 25 —
rea, valde splendens, ponitur pretiosa. In medio frontisarcas»
in antea scilicet, in circulo aureo residet Dominus manu
dextera benedictionem innuens et in dextera libnim tenens
in quo scriptum est : paœm et veritatem diligite. Sub scabel-
lum vero pedum ejus slella aurea habetur, et circa ulnas
eius duse litterae scribuntur ; altéra scilicet ad dexteram et
altéra ad laevam, hoc modo: A ûd. Et desuper thronum
eius duo pretiosi lapides modo inaestimabili fulgent : qua-
tuor vero Evangelistae, alas habentes, juxta thronum eius
exterius habentur, singulas schedulas pedibus tenentes,
in quibus evangeUorum propriorum initia per ordinem
scribuntur; Matthaeus in modum hominis ad dexteram
scilicet sursum, et Lucas instar bovis habetur deorsum, et
Joannes in effigie aquilae ad IsBvam desuper, et Marcus
leonis subter insculpitur. Duo vero angeli, juxta thorum
Dominicum, Cherubim videlicet ad dexteram, pedes tenens
super Lucam, et Serapbim ad laavam, pedem similiter
tenens super Marcum, miro opère sculpuntur. Duo ordi-
nes lapidum omnium generum pretiosorum, unus in
throno quo Dominus residet per circuitum, et alius in
oris arcse similiter per circuitum, très lapides in simul
scilicet ob Trinitatis Dei figuram, ibi miro opère compo-
nunlur. Sed quidam inclytus suam imaginem auream,
beatissimi confessons amore, in pede arcae versus ai-
tare aureis clavis infixit, quaa ad Dei honorem usque in
hodiernam diem ibi apparet. In alio vero capite arcae,
rétro scilicet, Dominica Ascensio sculpitur. In primo
ordine sunt sex Apostoli, visibus sursum erectis, Domi-
num euntem in cœlum aspicientes, super quorum ca-
pita scriptae hae litterae habentur : viri Galilœi ! hic
Jésus, qui assumptus est in cœlum a vobisj sic veniet,
— 26 —
quemadmodum mm vidistis. In secundo vero gradu alii
sex Âpostoli eodem modo stantes sculpuntur, sed et co-
lumnse aurese inter Âpostolos ex utraque parte habentur.
In tertio gradu Dominus stat erectus in throno quodani
àureo; et duo Ângeli stantes, unus ad dexteram, illius
et alius ad laevam, extra thronum, manibus osten-
dunt Dominum Apostolis, singulis manibus sursum eleva-
tis, singulisque deorsum inclinatis ; et super Dominicum
caputy extra thronum sctlicet, columba • habetur quasi
volitans super eum. In quarto vero ordine superiore
Dominus sculpitur in alio throno aureo ; et juxta eum
quatuor Evangelistae habentur : Lucas scilicet in specie
bovis contra Meridianam partem deorsum, et MatthaBus
instar hominis desursum. In alia parte contra Septentrio-
nem est Marcus instar leonis deorsum, et Joannes in mo-
dum aquilse desursum. Sciendum vero est quod Dominica
Maiestas, quae est in throno, non sedet; sed recta est dor-
sum tenens versus Moridiem, et erecto capite; aspicit
quasi in cœlum dextera manu levata sursum, et in laeva
cruciculam tenet; et sic ascendit ad Patrem, qui in cacu-
mine arcae illum recipit. Itaque beati iËgidii Confessoris se-
pultura consistit, in qua ejus corpus venerandum honorifice
requiescit. Erubescant igitur Hungari qui dicunt se habere
eius corpus, conturbentur ominno Cammelarii, qui som-
niant se habere eius integrum corpus. Tabescant Sancti-
sequanici, qui extoUunt se habere eius caput ; revereantur
similiter Constantiani Normanni, qui jactant se habere to-
tum ipsius corpus, eum nullo modo ejus Ossa sacratissima,
ut a multis probatur queant extra oras ipsius deferri.
Quidam enim beati Confessoris brachium venerandum
extra iËgidianam Patriam in oris scilicet longinquis olim
-27.-
déferre fraudulenter conati sont, sed *nullo modo ire una
cum eo valaeruDt. Quatuor sunt Sanctorum corpora,
qudB ab aliquo de propriis sarcophagys nullo modo moveri
posse referuntur, ut a multis probatur; beati scilicet
Jacobi Zebedaei, et beati Martini Turonensis, et sancti
Leonardi Lemovicensis, et beati iËgidii Christi Confessons.
Traditur quod Philippus, Rex Galliarum, eadem corpora
ad Galliam déferre olim tentavit; sed nullo modo de pro-
priis sarcophagis suis ea movere potuit.
Igitur ab bis qui per viam Tolosanam ad S. Jacobum
tendunty beati Confessoris Guillelmi corpus est visitan-
dum. Santissimus namque Guillelmus signifer egregius
cornes Garoli Magni Régis extitit non minimus, miles for-
tissimus, bello doctissimus. Hic urbem Nemausensem, ut
fertur, et Aurasicam, aliasque multas, christiano imperio
sua virtute potenti subiugavit, lignumque Dominicum apud
vallem Gelloni secum detulit, in qua scilicet valle eremi-
ticam vitam duxit, et beato fine Christi confessor in ea
honorifice requiescit. Cuius sacra solemnitas quinto kalen-
das Junii colitur.
Item in eadem via beatorum Martyrnm corpora visi-
tanda sunt, Tiberii Modesti et Florentiae, qui tempore
Diocletiani variis tormentis pro Christi fide cruciati, mar-
lyriùm compleverunt. Jacent super fluvium Âirandum in
optimo sepulchro. Quorum solemnitas colitur quarto idus
novembris.
Item in eadem via visitandum est corpus dignisimum
beati Saturnini, episcopi et martyris, qui in Capitolio To-
losaB urbis a paganis tentus, tauris acerrimis et indomitis
alligatus, atque a summa Capitolii arce usque ad caput
unius milliarii per omnes gradus lapideos precipitatus, ca-
— 28 -
pite conliso excusoque cerebro et omni corpore dilaniato,
dignam Ghristo animam reddidit. Hic juxta urbem Tolosam
optimu loco sepelitur ; ubi ingens Basilica sub eius honore
a fidelibus fabricatur, et Canonicalis régula beati scilicet
Âugustini observatur ; et multa bénéficia poscentibus à
Domino praeslantur. Cuius soleronitas tertio kalendas de-
cembris celebratar.
Item a Burgundionibus et Theutonicis, per viam Podien-
sem ad sanctum Jacobum pergentibus, corpus sanctissi-
mum est visitandum beatae Fidis, Virginis et Martyris.
Cujus animam sanctissimam, corpore a carnificibus decol*
lato super montem scilicet urbis Âgenni, Ângelorum chori
instar columbaa in cœlestibus detulerunt, et immortalitatis
laurea eam ornaverunt. Quod ut vidit beatus Caprasiiis,
Antistes urbis Âgenni^ qui rabiem persecutionis evitans
latebat in quadam spelunca, animatus ad tolerantiam pas-
sionis, ad locum, quo beata Virgo pateretur, properavit
et martyrii palmam fortiter promeruit dimicando, moras
etiam persequentium arguendo. Demum beatae Fidis,
Virginis et Martyris, corpus pretiosissimum in valle quae
vulgo dicitur Conquas, honorifice à Christianis sepelitur,
super quod basilica optima a christianis fabricatur, in
qua ad Domini decus usque hodie beati Benedicti régula
summopere custoditur. Incolumibus et infirmis bénéficia
multa largiuntur ; ante cuius fores optimus fons, ultra
quam dici fas est, mirabilis habetur. Cuius festivitas se^
cundo nonas octobris colitur.
Deinde in via quse ad sanctum Jacobum, per sanctum
Leonardum, tendit, primitus beatae Mariae Magdalenae,
corpus dignissimum juste à peregrinantibus venerandum
est. Haec enim est illa Maria gloriosa, quae, in domo Si-
— 29 —
monis, leprosi, Salvatoris pedes lacrymis rigavit capillis-*
que suis tersit, et pretioso unguento sue. diligenter oscu-
lando unxit; qua propter dimissa sunt ei peccata multa
quoniam dilexit multum amaiorem universoruro, Jesum
Cbristum scilicet remissorem suum. Haeç vero post Domi-
nicam Ascensionem a Hierosolymitanis oris cum Beato
Maximino, Christi dîscipulo, aliisque Dominicis discipulis
usque ad Provinciae Patriam per mare, scilicet per porlum
Marsilise, pervenit ; in qua scilicet Palria caelibem vitam per
aliquot annos duxit^ ac tandem in urbe Âquensi ab eodem
Maximino eiusdem urbis Ânlistite, sepulturara accepit. Post
multum vero temporis eius glebam pretiosissimam ab ipsa
urbe usque ad Viziliacum héros quidam Monachili vita bea-
tus, nomine Badilo, translatavit, ubi honorifica sepultura
usque ad diem banc requiescit ; in quo etiam loco ingens
ac pulcherrima basilica monachorumque Âbbatia consti-
tuitur. Peccatoribus delicta ipsius amore a Domino dimit-
tuntur; caecis visus redditur, mutorum lingua solvitur,
claudi eriguntur, energumeni liberantur et inefTabilia béné-
ficia mollis impertiuntur. Cujus sacra solemnia coluntur
undecimo kalendas augusti.
Item visitandum est corpus sacrum beati Leonardi,
Confessons, qui cum Francorum génère esset nobilissi-
mus, et in regali curia nutritus, facinoroso saeculo summi
Numinis amore abrenuntians, in Lemovicensibus oris,
loco qui vulgo Nualliacus nuncupalur, icaelibem vilam ere-
milicam crebris jejuniis, et vigiliis muliis, frigoribusque,
nuditatibus, ineffabilibusque laboribus, diu duxit; et tan-
dem in eodem libero praedio suo, transitu sacro, requievit;
cuius gleba sacra immobilis esse perhibetur. Erubescant
igitur Corbiniacenses monacbi, qui dicunt se beati Léo-
— 80 —
nardi corpus habere; cum nuUo modo vel paucius os
ossium eius, vel pulvis, ut praediximus queat moveri. Cor-
biniacenses vero, aliique mulli, ejus beneficiis et miraculis
ditantur; sed ipsius corporali praesentia frustrantur. Qui,
cum eius corpus habere non potuissent, corpus cuiusdam
viri noihine Leotardi, quod ab oris Andegavensibus dici-
tur sibi afferri in arca argentea repositum, pro sancto
Leonardo Lemovicensi colunt ; cui etiam nomen proprium
mutantes post obitum, quasi esset iterum baptizandus,
sahcti Leonardi nomen imposuerunt, ut opinione tanti ac
famosi nominis, scilicet sancti Leonardi Lemovicensis père-
grini illuc advenirent, et suis oblationibus illos ditarent ;
cuius festum idibus . octobris colunt. Prius de sancto Leo-
nardo Lemovicensi suae basilic» advocatum fecerunt;
deinde alium in loco eius posuerunt, more servorum aemu-
lorum, qui propriam haereditatem a domino suo vi aufe-
runty et alieno indigne tribuunt : similes etiam malo patri
habentur qui filiam suam a légitime sponso aufert, et
alteri tribuit. Mutaverunt, inquit Psalmista, gloriam suam
in similittidinem vituli. Talia facientes, quidam sapiens
corripit, dicens : Non des alienis honorem tuum. Oratores
namque barbari et domestici illuc advenientes, sancti
Leonardi corpus, quod diligunt putant invenire; et alte-
rum pro altero ignorantes reperiunt. Quicumque apud
Corbiniacum miracula faciat, tamen beatus Leonardus
Lemovicensis captos, quamvis à dominio ecclesiae illorum
sit alienatus, délibérât et ibi adducit. Unde duplici culpa
Corbiniacences religantur, quoniam illum qui suis mira-
culis illos vénérantes ditat, minime recognoscunt, nec
etiam eius festa célébrant, sed alterum pro illo inordi-
nate colunt. Beati igitur Leonardi confessoris Lemovicensis
,-j
— 31 —
famam jam per totum orbem longe lateque divina clementia
expandidit ; cuius virtus potentissima innumera captivorum
millia a carceribus educit, quorum vincula ferrea, ultra
quam dici fas est, barbara millia millibus conjuncta, in
eius basilica circum circa, ad dexteram et laevam, intra et
extra, ob tantorum miraculorum testimonium suspendun-
tur; ultra quam dici fas est, mirareris, si arbores in ea
tôt ac tantis ferreis barbaris oneratas videres. Ibi enim
pendent manicae ferrse boiae, catense, compedes, cepti,
pedices, vectes, juga, galeae, falces et diversa instrumenta,
e quibus Christi Confessor potentissimus captos sua potenti
virtute liberavit ; mirum est de illo quia in humana forma
visibiliter vinctis in ergastulis trans mare etiam usus est
apparere, ut ipsi testantur, quos liberavit Dei virtule.
Pulchre per eum adimpletur quod divinus Vates olim vati-
cinavit dicens : Sedentes in tmebris et umbra mortis^ vincios
in mendicitate et ferroy spe liberavit eos; et damaverunt
ad eum, cum tribularentuTy et de necessitatibus eorum,
liberavit eos; smcepit eos de via iniquitatis eorum, quia
contrivit portas œreaSj et vectes ferreos cœifregit. Ligatos
iii compedibus et nobiles multos in manicis ferreis hic
liberavit. Traduntur etiam Christiani vincti saepe in manum
gentilium ut Boamundus; et dominait sunt eorum, qui
oderunt eos et tribulaverunt eos, inimici eorum; et hu-
militati sunt sub manibus eorum ; sed hic ssepe liberavit
eos, et eduxit illos de tenebris et umbra mortis, et vincula
eorum disrupit. Hic dicit bis qui vincti sunt, exite;'ei bis
qui in tenebris sunt revelamini. Cuius sacra solemnia co-
luntur octavo idus novembris.
Igitur post beatum Leonardum apud urbem Petragori-
cas visitandum est corpus beati Frontonis, Episcopi et
— 32 —
Confessons; qui Rorose a beato Petrcf.Aposlolo, vice Pon-
lificali ordinatus, cum quodam presbytero, nomine Geor-
gio, ad prsedicandum urbem eamdem mittitur; qui cum
simul perrexissent, mortuo Georgio in itinere, et sepulto,
reversas ad Âposiolum bealus Fronto necem sui socii
nunciavit : cui beatus Petrus baculum tradidit, dicens :
Cum hune baculum m£um posueris super socii lui corpus,
ita dices : Per illam obedimiiam, quam ab Apostolo acce-
pisti, m Christi nomine surge et comple illam, sicque
agitur. Per Apostoli baculum beatus Fronto in itinere
socium de morte recepit, et praBfatam urbem sua praedica-
tione ad Christum convertit; miraculisque multis perlus-
travit et digno obitu in ea, in basilica scilicet, quse sub
eius nomine operatur, sepuUuram accepit; in qua, Deo
largiente, multa bénéficia poscentibus praestantur. Tradi-
tur tamen a quibusdam, ex coUegio Christi Discipulorum
illum fuisse. Cuius sepulchrura, cum nullis aliis Sanctorum
sepulchris consimile sit, rolundum tamen, ut Domini-
cum sepulchrum, studiosissime fit; et cuncta cseleroruni
Sanctorum sepulchra pulchritudine miri operis exceiliL.
Cujus sacra solemnitas colilur oclavt) kalendas novembris.
Rursum bis qui per viam Turonensem ad sanclum
Jacobum lendunt, in urbe Aurelianensium Lignum Domi-
nicum, et calix beati Evurcii, Episcopi et Confessoris, in
ecclesia Sanctae Crucis visitandum est. Dum enim beatus
Evurcius quadam die Missam celebraret, apparuit super
altare in altum Dominica dextera humanitus videntibus
illis qui aderant ; et quicquid prsesul super allarc, opera-
batur et ipsa. Dum prœsul faciebat super panem et ca-
iicem crucis signum, faciebat et ipsa similiter; cumque
panem vel calicem ipse sursum levabat, et ipsa Dei manus
— 33 —
verum panero et calicem similiter levabat. Peracto itaque
sacrificio disparuit salvatrix illa manus piissima. Unde datur
intelligi ; quisquis enim Missam canit, ipse Christus eam
cantat. Hinc beatus Fulgentius Doctor ait : Non homo est y
qui proposita Corpus Christi et Sanguinem facit, sed ille
qui crucifixus pro nobis est Christus. Et beatus Isidorus,
sic ait : Nec propter bonitatem boni sacerdotis fit melior,
nec propter malitiam mali fitpeior. Prsefatus calix ex more
semper poscentibus, tam domesticis quam barbaris, fide-
libus in ecclesia Sanctse Crucis ad comraunicandum prse-
paratur. Item in eadem urbe beati Evurcii Episcopi et
Confessons corpus visitandum est. Item in eadem urbe in
ecclesia Sancti Sampsonis cultrum, qui ad cœnam Domini-
cam veraciter extitit, visitandum est.
Item in eadem via super Ligerum beati Martini Epis-
copi et Confessons corpus dignum visitandum est. Hic
vero trium mortuorum suscitator magnificus esse perhi-
betur; et leprosos, energumenosque devios, lunaticos et
dsemoniacos, cœterosque languidos optatae saluti reddidisse
fertur. Sarcophagum namque, quo sacratissiraa ejus gleba
juxta urbem Turonicam requiescit, argento et auro im-
menso, lapidibusque pretiosis fulget et crebris miraculis
elucet. Super quem ingens basilica veneranda sub eius
honore, ad similitudem scilicet ecclesise beati Jacobi
rairo opère fabricatur, ad quam veniunt segri, et sanantur;
daemoniaci liberantur ; cœci illurainantur, claudi erigunlur ;
etomne morborum genus curatur; omnibusque, poscenti-
bus digne, levamen funditus prsestatur ; quapropter eius
fama gloriosa dignis prseconiis ubique ad Christi decus di-
vulgatur. Cuius testivitas celebratur tertio idus noverabris.
Inde beati Hilarii Episcopi et Confessons corpus sanctis-
3
simum in Pictava urbe visitandum est. 'Hic, inter caetera
miracula^ Dei virtute plenus Arrianam haeresim devincens
unitatem fidei docuit colère: cuius sacra documenta ille
Arrius haereticus ferre non valens, egressus à Concilio, su-
per latrinam ventre corruptus, per semetipsum turpiter
obiit. Huic insuper, in Concilio sederecupienti, terra sub-
ter eum elevans sedem praestitit; hic seras valvarum Gon-
cilii sola' voce fregit ; hic ob Catholicam ûdem quadriennio
exilio apud Phrygiam in insula quadam relegatus fuit;
hic serpentium abundantiam suo imperio fugavit ; hic
matri flenti in Pictava urbe reddidit natum gemina morte
ante gravatum. Ipsius vero sepultura, qua eius sacratis-
sima Ossa veneranda requiescunt, nimio auro et argento
lapidibusque pretiosissimis decoratur^ Ejusque basilica, in-
gens et optiraa, crebris miraculis veneratur. Cujus sacra
solemnia coluntur idibus januarii.
Item visitandum est beati Joannis Baptistae venerandum
caput, quod per manus quorumdam religiosorum virorum
ab Hierosolymitanis oris usque ad locura, qui nuncupatur
Angelicus, in terra scilicet Pictavorum, defertur. Ubi in-
gens basilica sub eius veneratione miro opère componitur,
in qua idem caput sanctissimum a centeno monachorum
choro die noctuque veneratur, innumerisque miraculis
clarificatur ; quod etiam caput dum deportaretur, in mari
et terra dédit signa innumera. In mari enim multa marina
pericula fugavit ; et in terra, ut eius translationis eodex
refert, quosdam mortuos ad vitam reduxit. Qua propter
creditur veraciter illud esse caput praecursoris venerandi.
Cujus inventio sexto kalendas martii agitur, tempore Mar-
ciani Principis, quando idem Prsecursor duobus monachis
locum, quo ejus caput celatum jaceret, primum revelavit.
— 86 —
Via sancti Jacobi in urbe Sanotonensiuiii beati Eutropii
Episcopi et Martyris corpus digne perëgrinantibus visitan-
dum est. Sanctissimam cujus passionem beatus Dionysius,
consocius ejus ac Parisiorum Prsesul, lilteris Graecis scrip-
sit, et parentibus suis in Graecia (qui jam in Christo cre-
debant) per manum beati Çlementi^ Papae misit. Quam
scilicet> passionem Constantinopoli in schola Grsecorum,
quodam codice passionum plurimorum sanetorum Marty-
rum, olim reperi ; et ad deeus Domini nostri Jesu Christi
ejusque gloriosi Martyris Eutropii de ^rseco in latinum,
prout potuiy edidi. Et ita incipiebat.
Dionysius Francorum Ântistes prosapia Graecus, reveren-
tissimo Papse Clementi, salutem in Christo. Eutropium
quem mecum in bis oris ad praedicandum Christi nomen
misistis Martyrii coronam per manus gentilium apud Sanc-
tonas urbem vobis notificamus pra Domini jfide accepisse.
Quapropter patemitatem vestram humiliter exoro, ut hune
Passionis ejus codicem consanguineis meis notis, etamicis
fidelibus in Graeciae oris, Âthenis preecipue, quam citius
poteritis mittere non differatis, quatinus illi, caeterique,
qui a beati Paulo Apostolo, novae regenerationis lavacrum
una mecum olim acceperunt,cum audierint gloriosum Mar-
tyrem pro Christi fide crudelem necem subiisse, gaudeant
tribulationes et angustias pro Christi nomine se sustulisse ;
et si forte a gentilium furore illis aliquod martyrii genus
illatum fuerit, accipere patienter pro Christo discant, nec
etiam amodo formident. Omnes enim qui volunt pie vivere
in Christo, necesse est ut ab impiis et dissimilibus oppro-
bria patiantur, et despiciantur tamquam insani, et stulti,
quia per multas tribulationes nos oportet introire in
regnum Dei.
— 36 —
Corpore longinquus
Votis animoque propinquua
Nunc tibi dico vale
Quod ait tibi perpetuale.
Incipit passio beati Eutropii Sanctonensis Episcopi et Martyris.
Gloriosissimus namque Christi martyr Eutropius Sanc-
tonensis Antistés venustus, gentili génère Persarum editus,
excellentiori prosapia totius mundi exstitit oriundus ; quem
Babylonis admirandus (l) nomine Xerxes, ex Gui va Regina
generavit humanitus. NuUus eo esse potuit génère su-
blimior, nec fide, et opère post conversionem hurnilior.
Qui cum in pueritia litterjs chaldaicis, et graecis, edoctus
esset, atque heroës summos totius regni prudentia et cu-
riositate sequipararet ; si forte in eius curia, vel curiosior
eo, vel aliquid barbarum esset, prospicere desiderans,
Herodem Regem in Galilsea adiit. In euius curia, dum per
aliquot dies mansisset, audita Salvatoris miraculorum
fama de Urbe, in civitate illum qusesivit ; quem abeuntem
trans mare Galilsee, quod est Tiberiadis, cum innumeris
populorum turbis, quae eum sequebantur videntes signa
qude faciebat, consequutus est. Tune divina disponente gra-
tia contigit die illa, quod Salvator sua ineffabili largitate,
de quinque panibus et duobus piscibus, hominum quinque
millia, illo adstante, saciavit. Viso hoc miraculo, juve-
* (1) Émir, commandant, empereur. Allusion à ceux de Bagdad.
L'ancien français avait amirant, et l'espagnol conserve encore almi-
rante (amiral), qui se rattache évidemment à Tarabe 'amîr. Vien-
drait-il de AMR que Norris retrouve avec le sens de « maître » dans
les inscriptions cunéiformes ?
— 37 —
nis EutropiuSy ac fama cdeteroram miracalorum eius
audita, in eo aliquantulum jam credens, loqui ei de-
siderans, nec audebat; quia Nicanoris, eius paedagogi,
distinctionem forraidabat cui admirandus pater eius ad
custodiendum illum tradiderat : saciatur tamen pane Domi-
nicae gratiae; Hierosolymam perrexit, et adorato Creatore
in templo gentili more, remeavit ad patris sui domum.
Et caepit ei enarrare cuncta, qu» in Patria unde véné-
rât, diligenter viderat. Vidi inquit hominem qui dicitur
Christus, cui in toto mundo similis nequit inveniri. Mor-
tuis vitam, leprosi emundationem, cœcis visum, surdis
auditum, claudis pristinam virtutem, omnibusque generi-
bus infirmorum sanitatem ipse prsebet. Quid plura? Quin-
que bominum millia de quinque panibus et duobus pisei-
bus, me vidente, saciavit ; de fragmentis vero duodecim
cophinos eius clientes impleverunt. Famés, tempestas,
mortalitas, oris quibus moratur, locum habere nequivit:
si jam illum cœli, terraeque creator in nostra regione
mittere dignaretur, utinam tua gratia illi honorificentiam
exhiberet! Ââmirandus vero bsec, et bis similia, a puero
auscultans, diligenter tacitus cogitabat qualiter eum vi-
dere posset. Post exiguum vero tempus vix à Rege irape-
trata licentia, puer Dominum videre denuo desiderans
Jérusalem adiit, causa adorandi in Templo ; et erant cum
eo Warradac, dux exercituum et Nicanor, Régis Dapifer,
pueri pœdagogus, cseterique multi nobiles quos illis Admi-
randus tradiderat ad custodiendum. Qui cum regressus à
Templo die quadam Domino, revertenti a Bethania ubi La-
zarum resuscitaverat, inter valvas Hierosolymitanas con-
fluentibus undique turbis innumeris/ ôbviare videns He-
braeorum pueros, cœterasque gentium phalanges obviam
-38 —
ei exeuntes palmarum et olivarum cseterarnmque arbo*
rum, flores et Trondes per viam, qua iturus erat, sternentes
acHosanna filio David clamantes; ultra quam dici fas est,
gavisus caspit diligenter ante eum sternere flores. Tune
a quibusdam didicit, quod ipse Lazarum, quatridua-
num, a mortuis suscitaverat, magisque lastatus est. Sed
quia ad plénum Salvatorem tune videre prae nimia mul-
titudine turbarum circumfluentium non poterat, valde
caepit contristari. Erat enim ipse eum bis, de quibus testi-
ficat Joannes in Evangelio suo dieens : Erant autem gen-
aies quidam ex his qui vénérant ut adorarent in die festo,
Hi accesserunt ad Philippumy qui erat a Bethsaida dvitate,
et dixerunt ei: Domine, volumus Jesum videre. Quod
Philippus, Ândreae sociatus, Domino nunciavit; et statim
beatus Eutropius una eum suis asseclis illum palam vidit,
et valde Isetatus, in eum credere occulte caepit. Tandem
illi penitus sociatus est; sed sociôrum sententiam, quibus
pater ultra modum prœceperat ut eum fortiter custodi-
rent, et ad se reducerent, formidabat. Tune dtdicit a qui-
busdam, quod Judaei Salvatorem in proximo essent occi-
suri ; tanti viri necem videre renuens, die crastina ab
Hierosolymis recessit. Itaque ad patrem suum regressus,
cuncta, quae in Hierosolymitanis oris de Salvatore viderat,
cunctis in Patria sua ordine enarravit. Tune Babylone
paululum commoratus, Salvatori omnino adhaerere cu-
piens, eumque adhuc vivere corporaliter putans eum
quodam scutigero, nesciente pâtre, post dies quadraginta
quinque Hierosolymam denuo regreditur : Mox ut Domi-
num quem occulte diligebat, cruce passum, et a Judaîis
occisum fuisse, audivit, valde doluit. Cumque a mortuis
illum surrexisse, ac Discipulis apparuisse, caelosque eum
-39 —
magno triumpho ascendisse didicisset« valde caspit laetari.
Demum die Pentecostes, Dominicis Discipulis sociaias, dili*
genter ab eis didicit, qualiter Spiritus Sanctus linguis
igneis super illos descenderat, eorum corda repleverat,
omniumque linguarum génère illos docuerat. Repletus
Spiritu Sancto, Babylonem rediit; et quos in ea patria
JudaBOS reperit, propter illos, qui Hierosolymara nece
Dominum damnaverant, zelo dilectionis Ghristi fervens
gladio peremit. Item transacto tempore exiguo, Dominicis
Discipulis diversa cosmi climata adeuntibus, duo candela-
bra aurea, fide fulgentia, divina disponente gratia, Simon
scilicet et Thaddaeus, Âpostoli Domini, Persidem directi
sunt; qui cum Babylonem ingressi essent, eiectis a fini-
bus illis quibusdam magisZaroen, et Arfazat, qui populos
suis vanis locutionibus et signis a fide avertebant, Âpos-
toli vitae œternae semina cunctis erogantes, miraculorum
omnibus generibus coruscare csBperunt. Tune sanctus
puer Eutropius de illorum adventu gavisus Regem admo-
nebat, ut errore gentilium et idolorum relicto, fidem
Christianam subiret, per quam polorum regnum adipisci
mereretur. Quid plura ? Illico Âpostolis praedicantibus Rex
et filius eius, cum multis caetibus civium Babylonis, per ma-
nus eorumdera Apostolorum baptismatis gratia regeneran-
tur. Denique conversa tota urbe ad fidem Dominicam, eccle-
siam cum omnibus gradibus suis Apostoli instituerunt; et
Abdiam virum fidelissimum evangelica doctrina imbutum
quem secum a Hierosolymitanis oris adduxerant, Antitis-
tem super Christianam. plebem, et Eutropium Àrchidiaco-
nem ordinaverunt ; et profecti sunt in aliis urbibus verbum
Dei praedicando. Qui cum non post multos dies per mar-
tyrii triumphum alibi praesentem vitam consummassent,
— 40 —
beatus Eatropius eorum Passionem chaldaicis et graecis
litteris commendavit, et audita fama miraculorura et virtu-
tum beati Pétri Apostolorum Principis, qui tune Romain
officio appellatus, fuDgebatur,saeculo omnino abrenuntians,
accepta ab Episcopo licentia, pâtre suo ignorante, Romam
adiit. Qui cum a beato Petro diligenter esset receptus,
Dominicis praeceptis ab eo imbutus, cum eo aliquantulum
commoratus, jussu et consilio eius regionem Gallicam,
cum aliis fralribus praedicando aggreditur ; cumqueurbem,
quae Sanctonas dicitur, intraret, vidit eam undique mûris
antiquis optime septam, excelsis turribus decoratam, in
optimo loco sitam, amplitudine et latitudine congruam,
cunctis felicitatibus et ferculis afQuentem, pratis optimis,
fontibusque lucidis saciatam, ingenti flumine munitam,
hortis et pomariis et vineis per circuitum uberrimam, sa-
lubri aëre opertam, plateis et vicis amœnam multisque
modis venustam, Caepit bonus semulator excogitare istam
pulcherrimam ac insignem urbem ab errore gentilium
Idolorumque cultura converti, legibus^ue Christianis sub-
mitti Deus dignaretur; itaque, per plateas et vicos eius
pergens, verbum Dei instanter praedicabat. Mox ut illum
cives barbarum virum esse cognoverunt et Sanctœ Trinitatis
et baptismatis verba, olim sibi inaudita, illum praedicantem
audierunt; illico indignantes extra urbem illum facibus
adustum, et perticis immanissimis verberatum eiecerunt.
nie vero banc persecutionem patienter ferens, quoddam
tugurium ligneum iuxta urbem in quodam monte fecit,
in quo diu moratus est. Praedicabat enim per diem in
urbe, et nocte vigiliis precibusque et lacrymis in tugurio
illo pernoclabat. Qui cum per longissimum tempus nisi
raros sua praedicatione ad Christum converti potuisset,
- 41 —
Dominicum praeceptum commemoravit : Qukumque non
receperint vos, neque audierint sermones vestros; exeuntes
foras de domo, vel de civitate^ excutite pulverem de pe-
dibtis vestris. Tune Romam denuo adiit in qaa, passo
beato Petro in Cruce, a sancto Clémente qui iam Papa
erat admonitus est ut ad prsefatam urbem rediret, et
prsedicans Doniinica praecepta martyrii coronam in ea
exspectaret. Denique ab ipso Papa ordine Episeopali sus-
cepto, una cum beato Dionysio, qui a Grseciae oris Romam
advenerat, simul cum cseteris fratribus quos ipse Clemens
ad praedicandum Galliam dirigebat, Antisiodorum usque
pervenit. Ibi divinae dilectionis amplexibus lacrymosisque
salutationibus discedentes, Dionysius cum sociis suis Pari-
siacam urbem adiit, et beatus Eutropius rediens Sanctonas
fortiter animatus ad tolerantiam Passionis, zelo Christi
plenus, semet ipsum corroboravit dicens : Dominus mihi
adiutor est ; non timebo quid faciat mihi homo ; si perse-
cutores occidunt corpus, animam non possunt occidere ;
pellem pro pelle, ôt universa, quae habet homo; det pro
anima sua. Tune constanter urbem ingressus, velut amens,
opportune importune instans, fidem Dominicam prsedica-
bat, cunctis ostendens Christi Incarnationem, Passionem,
Resurrectionemque, Âscensionem et caetera quae pro hu-
mani generis salute subire dignatus est. -Et quia nemo
"potest introire in regnum Dei, nisi quis renatus fuerit ex
aqua et Spiritu Sancto, omnibus palam inàinuabat. Mora-
batur etiam nocte in praefato tugurio sicut prius. Illo ita-
que praedicante, statim divina gratia de super adveniente,
multi gentiles in urbe ab eo baptizantur, inter quos quae-
dam eiusdem urbis Régis filia, nomine Eustella, baptis-
matis unda regeneratur; quod ut pater eius agnovit,
_4a —
abominatus est illam et extra urbem eiecit. Illa autem
videns se esse pro Christi amore eiectam, caepit iuxta sancti
viri tugurium commorari ; pater tamen, natse suae amore
compunctus, roisit saepe nuntios ad eam, ut domum redi-
ret ; illa vero respondit se malle extra urbem pro Christi
fide commorari, quam in urbe redire, et idolis contarai-
nari. Ât ipse pater ira commotus, convocatis sibi totius
urbis carniiicibus, centum quinquaginta scilicet, imperavit
illis, ut sanctum Eutropium périmèrent, Virginemque
secum ad patris thalamum adducerent. lUi autem secundo
die kalendarum maii, coadunatis sibi multitudinibus
gentilium, venerunt ad praefatum tugurium sanctissi-
mumque Dei virum lapidibus primitus lapidarunt, inde
fustibus et corrigiis plumbeatis nudum verberarunt, de-
mum securibus et asciis illiso capite peremerunt. Prse-
fata vero puella, una cum quibusdam Christianis, nocte
illum in tugurio ipsius sepelivit, vigiliisque luminariis et
obsequiis divinis observavit indesinenter quamdiu vixit ;
quse cum ab bac vita fine sacro migraret, juxta Magistri
sarcophagum in libero prsedio suo iussit se sepeliri. Postea
vero super beati EUtropii Corpus sanctissimum ingens
basilica sub eius honore în nomine sanctse et individu»
Trinitatis a Christianis miro opère fabricatur, in qua a
cunctis morborum generibus coUiniti crebro liberantur,
^ claudi eriguntur, cseci illuminantur, auditus surdis reddi-*
tur, dsemoniaci liberantur, et omnibus corde sincero pos-
centibus juvamina salutaria praestantur ; et catenas ferrese
et manicœ cœteraque ferrea instrumenta diversa, e qui-
bus B. Eutropius vinctos liberavit, suspenduntur. Ipse
ergo suis dignis meritis et precibus nobis apud Deum
veniam impetret, vitia noslra diluât, virtutes in nobis viyi-
— 43 —
ficet, vitam nostram dirigat in raortis pericalo, a baraihri
faacibus nos eripiat, in extremo examine summam œterni
Judicis iram nobis placet, et ad superna polorum régna
perducat; praestante Domino nostro Jesu Christo, qui cum
Paire et Spiritu Sancto vivit et régnât Deus per infinita
ssecula sseculorum. Amen.
Deinde apad Blavium, in maritima^ beati Romani prae-
sidia petenda sunt ; in cuius basilica requiescit corpus
B. Rotolandi, Martyris, qui cum esset génère nobilis,
Comes scilicet Caroli Magni Régis, de numéro duodecimo
pugnatorum ad expugnandas gentes perfidas, zelo iidei
septus, Hispaniam ingressus est. Hic tanta fortitudine
repletus fuit quod petronum quemdam, ut fertur, in Run-
ciavalle a summo usque deorsum sua framea per médium,
irino ictu scilicet, scidit; et iubam sonando oris sui vento
similiter per médium divisit. Tuba vero eburnea scilicet
scissa apud Burdegalem urbem in basilica beati Severini
habetur, et super petronum in Runciavalle quaedam eccle-
sia fabricatur. Postquam vero Rotolandus multa bella re-
gum et gentilium devicit, famé frigore caloribusque nimiis
fatigatus, alapis immanissimis et verberibus crebris pro
divini Numinis amore csesus, sagittisque et lanceis vuU
neratus, tandem siti fertur, in praefata Valle, Christi martyr
pretiosus obiisse. Cuius sacratissimum corpus in beati
Romani basilica apud Blavium ipsius socii digna venera-
tione sepelierunt.
Deinde apud Burdegalem urbem beati Severini, Epis-
copi, et Confessons. corpus visitandum est. Cuius solem-
nitas decimo kalendas novembris colitur.
Item in Landis Burdegalensibus, Villa quae dicitur Beli-
nus, visitanda sunt Corpora sanctorum martyrum Oliveri,
— 44 —
Galdelbodi Régis Phrisiae, Otgerii Régis Daciœ, Ârastagni
Régis Britannise, Garini Ducis Lotharingiae, et aliorum plu-
rimorum, scilicet Caroli Magni, pugnatorum qai devictis
exercitibus paganorum in Hispania trucidati pro Christi
fide fuere. Quorum pretiosa corpora usque ad Belinum
socii illorum detulerunt ; et ibi studiosissime sepelierunt»
Jacent omnes una in uno tumulo, ex quo suavissimus odor
flagrat, unde coUiniti sanantur.
Deinde visitandum est in Hispania beati Dominici,
Confessons, Corpus, qui Calciatam quae est inter Nageram
urbem et Radicellas, fecit ; ubi ipse requiescit.
Item visitanda sunt Corpora beatprum martyrum Facundi
scilicet et Primitivi, quorum basilicam Carolus fecit, juxta
quorum Villam sunt prata nemorosa, in quibus infixae
hastae lancearum pugnatorum fronduisse referuntur. Quo-
rum solemnitas quinto kalendas decembris colitur. Inde
apud urbem Legionem visitandum est Corpus veneran-
dum beati Isidori Episcopi et Confessons, sive Docto-
ris, qui regulam piissimam Clericis Ecclesiasticis insti-
tuit et gentem Hispanicam suis doctrinis imbuit, totamque
sanctam Ecclesiam codicibus suis florigeris decoravit.
Tandem beati Jacobi Âpostoli corpus dignissimum sum-
mopere atque studiosissime in urbe Compostellana visi-
tandum est.
Hi praefati Sancti, cum aliis omnibus sanctis Dei, suis
meritis et precibus auxilientur nobis, apud Dominum nos-
trum Jesum Christum, qui cum Pâtre et Spiritu Sancto,
vivit et régnât Deus per infinita saecula saeculorum.
Âmen.
— 45 —
Cap. IX. — De qualiiate urbis et basilicœ sancti Jaœbi
Apostoli Galledœ. GALIXTUS PAPA, ET AYMERIGUS
GANGELLARIUS.
Inter duos fluvios, quorum unus vocatur Sar et alter
Sarela, urbs Compostella sita est : Sar est ad orientem inter
montem Gaudii, et urbem ; Sarela, ad occasum. Urbis vero
introitus et portse sunt septem : primus introitus dicitur
porta Francigena (1) ; secundus porta Pœnnae (2); tertius
porta de Subfra tribus ; quartus porta de sancto Peregrino ;
quintus porta de Falgueriis, quae ducit ad Petronum ;
sextus porta de Susannis; septimus porta de Macereliis,
per quam pretiosus bacchus venit ad urbem.
§ l«r. — De ecclesiis urbis.
Hac in urbe decem ecclesise soient esse ; quarum prima
gloriosissimi Apostoli Jacobi Zebedsei, in medio sita, reful-
get gloriosa; secunda beati Pétri Apostoli, quae monacho-
rum est Abbatia, iuxta viam Franeigenam sita ; tertia sancti
Michaëlis quae dicitur de Gisterna ; quarta sancti Martini
episcopi, quae dicitur de Piniario, quae etiam monachorum
(1) Puerta de Francos, aujourd'hui jîuerf a del Camino, dans
Tangle nord-est de la ville, où finissait la grande voie de Saint-
Jacques {camino francés).
(2) Puerta de la Pena, vers l'angle nord-ouest. — Tous les éclair-
cissements que l'on pourrait souhaiter à propos de ce chapitre, et qui
au reste s'éloignent du but philologique que j'ai en vue, se trouvent
pour la plupart dans l'ouvrage : Recuerdos de un viaje à Santiago
de Galicia, que j'ai publié naguère à Madrid avec la collaboration de
mon savant collègue. Don Aureliano Femandez Guerra.
— 46 —
est Âbbatia ; quinta sanctae Trinitatis, quse est peregrinoram
sepultura ; sexta sanctse Susannae virginis, quae est juxta
viam Petroni ; septima sancti Felicis martyris, octava saneti
Benedicti; nona sancti Pelagii martyris, quae est rétro
beati Jacobi basilicam; décima sanctae Mariae Virginis,
quaa est rétro ecclesiam sancti Jacobi, habens introitum in
eamdem basilicam. Item altare sancti Nicolai et sanctœ
Crucis.
§ 2. — De eeclesi» mensura.
Basilica namqae sancti Jacobi habet in longitudine quin-
quaginta et très hominis status, videlicet a porta occiden-
taliy usque ad sancti Salvatoris altare ; in latitudine vero
habet quadraginta, unum minus, a porta scilicet Franci-
gena usque ad meridianam portam ; altitudo vero ejus
quatuordecim status habet intus. Quanta sit extra ejus
longitudo et altitudo a nullo valet comprehendi. Ecclesia
vero eadem novem naves habet inferius, et sex superius,
et unum caput, maius videlicet, in quo sancti Salvatoris
est altare ; et lauream unam, et unum corpus, et duo mem-
bra, et octo alia parva capita habet. In singulis quibusque
singula habentur altaria ; e quibus novem navibus çex mo-
dicas tresque magnas esse dicimus. Prima navis principa-
Hs est a portali occidentali usque ad medios pilares, qua-
tuor scilicet, qui omnem gubernant ecclesiam ; habens
unam naviculam ad dexteram, et aham ad laevam. Alise
vero duae magnse naves in duobus membris habentur :
quarum prima a porta Francigéna usque ad quatuor pila-
res crucis ecclesiœ pertinet, et secunda ab ipsis pilaribus
usque ad portam meridianam ; qu8e utrseque naves duas
latérales naviculas habent. Hse vero très naves principales
— 47 —
usque ad ecclesiaB Cœlum pertingunt; et sex paucœ navi-
cuise usque ad médias cindrias tantum ascendunt. Utraeque
magnae naves undecim et dimidium status hominis habent
in latitudine. Statum hominis recte de octo palmis esse
dicimus. In maiori navi triginta» unus minus, pilares
habentur : quatuordecim ad dexteram totidemque ad
laevam, et unus est inter duos portallos deintus adversus
aquilonem, qui ciborios séparât. In navibus vero crucis
eiusdem ecclesiae, a porta videlicet Francigena usque ad
meridianam, viginti et sex habentur pilares, dùodecim ad
dexteram, totidemque ad laevam; quorum duo ante valvas
intus positi ciborios séparant et portallos. In corona nam-
que ecclesise octo singulares columnae habentur circa beati
Jacobi atlare; sex naviculae, quae superius in palatio ec-
clesiaB habentur, longitudine et latitudine tali sunt sicut
subiugales alisB naviculae quae sunt deorsum; ex uno
quidem latere tenent parietes, et alio pilares, qui de-
subter de magnis navibus sursum ascendunt, et du-
plices pilares a lapicidibus vocantur mediae cindrae.
Quot sunt pilares inferius, in ecclesia, tôt sunt superius
in navibus ; et quot cingulae inferius, tôt sunt in palatio
superius : sed in navibus palatii inter pilares singulos,
duae simul columnae semper sunt, quae vocantur columnae
cindriae a lapicidibus. In eadem vero ecclesia nuUa scis-
sura, vel corruptio invenitur, mirabiliter operatur, magna,
spatiosa, clara, magnitudine condecenti, latitudine lon-
gitudine et altitudine congruenti, miro et ineffabili opère
habetur, quae etiam dupliciter velut regale palatium ope-
ratur. Qui enim sursum per naves palatii vadit, si tristis
ascendit, visa optima pulchritudine eiusdem templi, laetus
et gavisus efficitur.
— 48 —
§ 3. — De fenestris.
Fenestrae vero vitreae, quae sunt in eadem basilica sexa-
gintaet très numéro habentur. Ad unumquodque altare,
quod est in corona, très habentur; in cœlum vero basi-
licaB circa beati Jacobi altare quinque fenestrae haben-
tur, unde Âpostolicum altare valde perlustratur; in
palatio vero sursum quadraginta et très numéro habentur
fenestrae.
§ 4. — De portaUolis.
Très portâtes principales, et septem paucos, habet
eadem ecclesia : unum qui respicit ad occidentem, scilicet
principalem, et alium ad meridiem, alterum vero ad sep-
temtrionem ; et in unoquoque portali principali duo sunt
introitus, et in unoquoque introitu duae portas habentur.
Primus vero ex septem portallulis vocatur de sancta Maria ;
secundus de Via Sacra ; tertius de sancto Pelagio ; quartiis
de Canonica; quintus de Petraria; sextus similiter de Pe-
traria; septimus de Grammaticorum schola qui domo
etiam Archiepiscopi praebet ingressum.
§ 5. — De fonte sancti Jacobi.
Cum nos gens Gallica Âpostolicam basilicam ingredi
volumus per partem septemtrionalem intramus; ante
cuius introitum est iuxta viam Hospitale pauperum
peregrinorum sancti Jacobi ; et inde habetur, ultra viam
scilicet, quidam paradisus, ubi sunt gradus descen-
sionis novem. In fine vero graduum eiusdera paradisi
fons mirabilis habetnr, cui similis in toto mundo non
— 49 —
invenitur. Habet enim fons ille ia pede très gradus lapi-
deos, super quos sita est quaedam pulcherrima concha
lapidea, instar paropsidis, vel baciuni, rotunda et cavata;
quaB etiarn tanta habetur, quia largiter possunt balneari,
ut puto, quindecim homines. In medio cuius sita est co-
lumna serea, inferius grossa, septera quadris apta, decenli
altitudine longa; de cuius cacumine quatuor procedunt
leones, per quorum ora quatuor exeunt lymphac flumina ad
reficiendum beati Jacobi peregrinos et. cives. Quaa etiam flu-
mina, post quam egrediuntur ab oribus leonum, illico la-
buntur in eadem concha inferius, et abhinc exeuntes per
quoddam eiusdem conchae foramen subtus terram rece-
dunt. Sicut videri neqiiit unde aqua venit, sic nec videri
valet quo vadit. Est autem lympha illa dulcis, nutribilis,
sana, clara, optima, hyeme calida, aestate temperata. In
prsefata vero columna hae litterae scriptse hoc modo in
duabus Uneis sub pedibus leonum habentur per circui-
tum :
Ego Bemardus beati Jacobi T, S. (id est Thesaurarius)
hanc aquam hue adducci, et presens opus composui ad meœ
et animarum meorum parentum remedium
jEra MGLX, tertio idus aprilis (4).
§ 6. — De paradiso Urbis.
Post fontem habetur paradisus, ut divinus, pavimento
lapideo factus, in quo crucillse piscium itidem inter signa
(1) ii avril ii22. On sait que Fère espagnole devance de 38 ans
l'ère vulgaire.
4
beati Jâcobi venduntur peregrinis ; et butti yiâarii^ Botula*
res, peraé cervinae, marsupia, corrigiae, ciogulaB et omne
genus herbarum liiedicinalium, et csstera pigmenta et alia
muita ibi ad vendendum habentur. Cambiatores et hospi-
tales caeterique mercatores in via Francigena habentur.
Paradisus vero ille tantus est quantus jactus est lapidis in
u traque parte.
S 7. — De porta septemtrionali.
Post paradisum namque iilum^ septemtrionalis porta
Francigena eiusdem basilicae sàncti Jacobi invenitur; in
qua duo introitus habentur, qui etiam bis operibus pul-
chre sculpunt^r. In unoquoque introitu exterius sex haben-
tur columnse, alise marmorese; alise lapidese; ad dexteram
tires, et ad Isevara très; sex scilicet in uno introitu et sex in
alio; itaque duodecim habentur columnse. Super vero co-
lumnam, quse est inter duos portales deforis, in pariete
residet Dominus in sede maiestatis ; et manu dextera bene-
dictionem innuit, et in siniètra librum tenet. Et in cir-
cuitu throni eius sunt quatuor evangelistse, quasi thronum
sustinentes ; et ad dexteram eius paradisus est insculptus,
in quo ipse Dominus est in alia effigie Adam et Hevam cor-
ripiens de peccato ; et ad Isevam est similiter in alia per-
sona ejiciens eos a paradiso. Ibidem vero circum circa
multse imagines sanctorum, bestiarum, hominum, Ângelo-
rum, feminarum, florum cseterarumque creaturarum scul-
puntur, quàrum essentiam et qualitatem prse magnitudine
sua narrare non possumus. Sed tamen, super portam,
quae est ad sinistram cum basilicam intramus, in ciborio
scilicet, beatse Marise Virginis Annuntiatio sculpitur ; loqui-
— 51 —
tttr etiam ibi angelas Gabriel ad eam. Ad laevam vero
super portas, în laterali introitu, menses anni et alia
multa opéra pulchra sculpontur. Duo yero leones roagni
et féroces forinsecus in parietibus habentur, qui valvas,
quasi observantes, semper respiciunt unus ad dexteram et
alius ad Isevam. In liminaribus vero sursum quatuor Âpos-
loli habentur, manibus sinistris libros singuli singulos te-
nentes, et dextris manibus elevatis introeuntibus basiUcam
innuunt benedictionem. Petrus est in introitu sinistrali
ad dexteram, Paulus ad Isevam, et in dextrali introitu
Joannes Âpostolus ad dexteram, et beatus Jacobus ad
laevam. Sed et super singula Âpostolorura capita quo-
rumdam boum ex liminaribus exsilientium capita scul-
puntur.
§ 8. — De porta meridiana.
In meridiana porta Âpostolicse basilic» duo iritroitus,
ut diximus, habenlur et quatuor valvae. In dextrali vero
introitu eius de foris, scilicet in primo ordine, super por-
tas Dominica Traditio miro opère sculpitur : ibi Dominus
ligatur manibus Judseorum ad pilarem; ibi verberatur
corrigiis ; ibi sedet Pilatus in Cathedra, quasi judicans
eum. Desuper vero in alio ordine beata Maria, Mater Do-
mini, cum Filio suo in Bethlehem sculpitur, et très Reges
qui veniunt ad visitandum puerum cum Matre trinum
munus ei offerentes, et Stella, et Angélus eos admonens
ne redeant ad Herodem. In liminaribus eiusdem introitus
sunt duo Apostoli quasi valvarum custodes, unus ad dex-
teram, et alius ad sinistram ; similiter in alio introitu
sinistrali, in liminaribus scilicet, alii duo Apostoli ha-
bentar. Et in primo ordine eiusdem introitus, super por-
— 52 —
tas scilicety Dotninica Tentatio sculpitur ; sunt enim ante
Dominum tetri ÂDgeli, quasi larvse, statuentes eum super
pinnaculum Templi ; et alii offerunt ei lapides admonentes
ut faciat ex illis panem ; et alii ostenduût ei régna mundi
fiDgentes se ei daturos ea si cadens adoraverit eos, quod
absit. Sed alii Angeli candidi, videlicet boni, post tergum
ejus ; et alii etiam * desuper, tburibulis ei ministrantes,
babentur. Quatuor leones in eodem portallo habentur;
unus ad dexteram in uno introitu ; et alius in altero ; inter
duos vero introitus, in pilario sursum, alii duo féroces
leones habentur, quorum unus posteriora sua ad alterius
posteriora tenet. Undecim vero columnas in eodem portallo
habentur; in introitu dextrali, scilicet ad dexteram, quin-
que; et in sinislrali introitu, ad Isevam videlicet, totidem;
undecima vero inter duos inlroitus est, quae cibprios sépa-
rât ; quae scilicet columnae, aliae marmoreae, aliae lapidejB,
mirabiliter imaginibus, floribus^ hominibus, avibus, anima-
libusque sculpuntur ; hse vero columnse albi marmoris sunt.
Nec est oblivioni tradendum quod mulier qusedam juxta
Dominicam tentationem stat, tenens inter manus suas ca-
put lecatoris sùi fœtidum, a marito proprio abscissum,
osculans illud bis per diem, coacta a viro suo. quam
ingentem et admirabilem justitiam mulieris adulteratse
omnibus narrandam ! In superiori vero ordine, super qua-
tuor valvas versus palatium basilicae, quidam ordo mirabi-
liter ex lapidibus albi marmoris pulchre refulget. Stat
enim Dominus ibi rectus, et sanctus Petrus ad sinistram
eius claves suas manibus tenens, et beatus Jacobus ad
dexteram inter duas arbores cypressinas, et sanctus Joan-
nes juxta eum, frater eius ; sed et ad dexteram et laevam
Âpostoli cseterique habentur. Est igitur mnrus desursum
— 53 —
et deorsum, ad dexteram scilicet et Isevam, optime sculptus,
floribus videlicet, bominibus sanctis, bestiis, avibus, pis-
cibus, cseterisque operibus, quae a nobis comprebendi
narratione nequeunt. Sed quatuor Ângeli super ciborios
habentur, cornua singuli tenentes, Judicii diem pronun-
tiantes.
§ 9. — De porta occidentali.
Porta occidentalis, habens duos introitus, pulchritudine
magnitudine et operatione alias transcendit portas ; ipsa
major, et pulchrior aliis habetur, et rairabilius operatur;
multisque gradibus deforis, columnisque diversis mar-
moreis, speciebusque variis et diversi modis decoratur;
imaginibusque, bominibus, feminis, animalibus, avibus,
Sanctis, Ângelis, floribus diversisque generum operibus
sculpitur. Cuius opéra tanta sunt, quia a nobis narratio-
nibus comprebendi nequeunt. Sursura tamen Dominica
Transfiguratio, qualiter in monte Thabor fuit facta, mira-
biliter sculpitur. Est enim Dominus ibi in nube candida,
facie splendens ut sol, veste refulgens ut nix ; et Pater de
super loquens ad ipsum ; et Moyses et Elias qui cum illo
apparuerunt, loquentes ei excessura, quem completurus
erat in Jérusalem. Ibi vero beatus Jacobus est et Petrus
et Joannes, quibus transfigurationem suam prae omnibus
Dominus revelavit.
g 10. — De tunibus basilic».
Novem vero turres in eadem ecclesia habiturse sunt :
duse scilicet super portalem meridianum, et duse super por-
.talem occidentalem, et du» super singulas vites ; et alia
— 54 —
maior super crucem in roedio ba&ilicse : his caeterisque
operibus pulcherrimis beati Jacobi basilica optime gloriosa
refulget. Est etiam tota ex fortissimis lapidibus vivis, bru-
nis soilicet et durissimis, ut marmor facta; et deintus
diversis speciebus depicta, et deforis teolis et plumbo
optime cooperta. Sed ex his, quse diximus, alia sunt eam
omnino adimpleta, aliaque adiraplenda.
§ 11. — De altaribus basilic».
Âltaria huius basilicse hoc ordine habentur. In primis
juxta portam Francigenam quae est in sinistrali parte, est
altare saneti Nicolai ; inde est altare sanctse Crucis ; inde
est, in corona soilicet, altare sanctae Fidis, Yirginis ; inde
altare saneti Joannis Âpostoli et Evangelistœ, fratris saneti
Jacobi; inde est altare saneti Salvatoris in maiore scilicet
capite; inde est altare saneti Pétri Âpostoli; inde est al-
tare saneti Ândrese; inde est altare saneti Martini Epis-
copi ; inde est altare saneti Joannis Baptistse. Inter altare
saneti Jacobi et altare saneti Salvatoris est altare sanctae
Mariœ Magdalense ubi decantantur Missae matutinales pe-
regrinis. Sursum in palatio Ecclesiae tria altaria soient
esse : magister quorum est altare saneti Michselis Archan-
geli; et aliud altare est in dextrali parie, scilicet saneti
Benedicti; et aliud est altare in sinistrali parte sanctorum
scilicet Pauli Âpostoli et Nicolai Episcopi, ubi etiam solet
esse Ârchiepiscopi capella.
g 12« — De corpore et altari saneti Jacobi.
Sed enim de qualitate ecclesiae hactenus tractavimus;
-55-
nunc de Âpostolico altari venerabili nobis est tractan*
dum. In praBfata siquidem venerabili basilica, beati Jacobi
corpus venerandum sub allari maiori, quod sub eius ho-
nore fabricatur, honorifice (ut fertur) jacet, arca mar-
rnorea reconditum in optimo arcuato sepulchro, quod
miro opère et magnitudine condecenti operatur: quod
etiam corpus immobile esse perhibetur, testante sancto
Theodomiro eiusdem urbis Episcopo, qui illud olim repe-
rit et nuUatenus movere potuit. Erubescant igitur aemuli
Transmontani qui dicunt se aliquid ex eo, vel reliquias eius
habere. Apostolicum namque corpus totum ibihabetur; car*
bunculis paradisiacis divinitus illustratum, odoribus Divinis,
indeficientibus, fragrantibus honestatur, cereisque cœles-
tibus fulgentibus decoratur angelicisque obsequiis sedule
honoratur. Super cuius sepulchrum est altare parvum,
quod eiusdem Discipuli^ ut fertur, fecerunt; quod etiam
propter amorem Apostoli, Discipulorumque eius, a nuUo
postea voluit deleri. Et super illud est altare magnum et
mirabile, quod habet in altitudiùe quinque palmos et in
longitudine duodecim et in latitudine septem. Sic propriis
manibus ego mensuravi. Est igitur altare parvum ex tri-
bus lateribus, ad dexteram scilicet et laBvam et rétro sub
eodem altari magno clausum ; sed in antea apertum, ita
ut videri aperte potest, ablata tabula argentea, altare
vêtus. Sed siquis coopertorium, vel linteamen, ad coope-
riendum altare Apostolicum amore beati Jacobi mittere
voluerit, de novem palmis: in latitudine et in longitudine,
de viginti et ùno mittere débet. Si vero pallium amore
Dei, et Apostoli quis ad cooperiendum altare, scilicet in
antea, miserit ; videat, ut eius latitudo septem palmis fiât,
et longitudo eius tredecim.
— 56 —
§ 13. — De tabula argentea.
Tabula vero quae est ante altare, honorifice auro et ar-
gento operatur. Sculpitur enim in medio eius thronus
DomiDÎ, in quo sunt viginti quatuor seniores eo ordine,
quo beatus Joan'nes, frater sancti Jacobi in Âpocalypsi
sua eos vidit, duodecira scilicet ad dexteram totidemque
ad Isevam per circuitum, citharas et phialas aureas, pie-
nas odoramentis, manibus tenentes. In medio cuius resi-
(iet Dominus, quasi in sede maiestatis, manu sinistra li-
brum vitse tenens, et dextera benedictionem innuens. In
circuitu vero throni eius quatuor Evangelistse habentur,
quasi thronum sustinentes. Duodecim vero Apostoli ad
dexteram eius et laevam ordinati sunt, très scilicet in primo
ordine ad dexteram, et très in superiori similiter sunt ad
laevam, très in primo ordine inieriori, et très in supe-
riori. Flores etiam ibi habentur optimi per circuitum, et
columnsB inter Âpostolos pulcherrimae. Est etiam tabula
operibus decens, et optima bis versibus de super cons-
scripta :
Hanc tdbulam Didacus, Prœsul Jacobita secundtts,
Tempore quinquenni fecit Episcopii.
MarccLS argenti de thesauro Jacobensi
Hic octoginta, quinque minus, numera,
Etiam deorsum hse litterae babentur :
Rex erat Anfonsus; gêner eius Lux Raymundus;
Prsesul prœfatus quando peregit opu$.
— 57 —
§ 14. — De cimborio apostolici altaris.
Cimborius vero qui hoc aitare venerandum cooperit,
mirabiliter picturis et debuxaturis speciebusque diversis,
deintus et deforis, operatur. Est enim quadratus super
quatuor columnas positus, altitudine et amplitudine con-
gruenti factus. Deintus vero in primo ordine quaedam spé-
ciales virtutes in modum mulierum, quas Paulus commé-
morât, octo scilicet babentur: in unoquoque angulo duse
sunt. Et super utrarumque capita Angeli reeti stantes ba-
bentur, qui manibus elevatis tbronum, qui est* in summi-
tate cimborii, tenent. In medio vero throni Âgnus Dei pede
Crucem tenens habetur : sed Angeli tôt sunt, quot Yirtu-
tes. Deforis vero in primo ordine quatuor AngeU babentur,
qui resurrectionem diei Judicii, buccinantes buccinis,
pronuntiant; duo sunt antea in facie et duo rétro in
alia facie. In eodem vero ordine quatuor Propbetœ
babentur : Moyses scilicet et Abrabam in sinistrali faeie ;
et Isaac et Jacob in dextrali ; singuli singulos rotulos
propriae Prophétise manibus tenentes. In superiori vero
ordine duodecim Apostoli sedent per circuitum. In
prima facie, in antea scilicet, beatus Jacobus residet in
medio, manu sinistra librum tenens, et dextera benedic-
tionem innuens; ad cuius dexteram est alius Apostolus,
et ad bevam alter in ordine proprio. Similiter ad dexte-
ram cimborii très alii babentur Apostoli, et ad Isevam eiu^
très, et rétro eodem modo très. In coopertura vero de su-
per quatuor Angeli sedent, quasi aitare custodientes. Sed
in quatuor cornibus eiusdem cimborii, incipiente cooper-
tura, quatuor Evangelistae propriis similitudinibus seul-
— 58 —
puntur. Deintus vero est depiclus ; deforis autera sculptus
et depiclus cioiborius. la cacumine vero ejus deforis est
quaedam sommitas erecta, tripliciter arcuata, in qua Tri-
nitas Deica est insculpta. In primo arcu qui respicit ad
oceidentero, persona Patris, est erecta ; et in secundo qui
respicit inter meridiem, et orientera est persona Filii ; et
m tertio arcu qui respicit ad septentrionem est persona
Spiritus Sancti. Item vero super banc summitatem est
pomus argenteuSy lucifluus, super quem Crux ponitur
pretiosa.
$ 15. — De tribus lampadibus.
Ante beati Jacobi altare, très magnae lampades argenteae
ad Christi et Âpostoli decus suspenduntur. lUa vero quae
in medio earum est valde ingens babetur, et in effigie
magni mortarioli mirabiliter operatur septem in se re-
ceptacula continens, in figura septem, premiorum Spiri-
tus Sancti, in quibus septem luminaria ponuntur ; quae
scilicet receptacula minime recipiunt, nisi oleum balsami,
aut myrti» aut balani, aut olivae; maius vero receptacu**
lum est in medio aliorum. Et in unoquoque receptaculo
ex bis, qui in circuitu eius sunt, duse Âpostolorum ima-
gines forinsecus sculpuntur. Anima Adefonsi Régis Âra-
gonensis (1), qui eam, ut fertur, sancto Jacobo dédit re-
quiescat in pace sempiterna.
(1) Alphonse le Batailleur. Il mourut en 1134.
— 69 —
§ ^6. — De dignitate ecclesiœ sanctî Jacobi, et canonicorum ejus.
Ad altare beati Jacobi nullus Missam solet celebrare,
nisi sit Episcopus, aut Ârcbiepiscopus, aut Papa, aut Car-
dinalis eiusdem ecclesise. Soient etenim esse in eadem
basilica septem Cardinales ex more, qui Officium divinum
célébrant super altare ; constituti atque concessi a multis
Âpostolicis, insuper et confirmati a Domino Papa Ca-
lixto. Hanc vero dignitatem, quam beati Jacobi basilica
ex more bono habet amore Âpostoli, nullus ab ea auferre
débet.
§ 17. ^ De lapicidibus ecclesiae; et de primordip et fine operis ejus.
Didascali lapicidse,. qui prius beati Jacobi basilicam
aedificaverunt, nominabantur Domnus Bernardus senex,
mirabilis magister, et Rotbertus, cnm cseteris lapicidibus,
circiter quinquaginta, qui ibi sedule operabantur minis-
trantibus fidelissimis Dominis Wicarto et Domno canonicae
Segeredo, et Âbbate Domno Gundesindo; régnante Âde-
fonso Rege Hispaniarum sub Episcopo Domno Didaco
primo et strenuissimo milite et generoso viro. Ecclesia
autem fuit incœpta in Era hcxyi (1). Ab anno vero, quo
incœpta fuit usque ad lethum Adefonsi, fortissimi etfamosi
Régis Aragonensis, habentur anni lix ; et ad necom Hen-
rici, Régis Anglorum lxii; et ad mortem Ludovic! pin-
Ci) Les chiffres qui suivent démontrent que Fauteur confondait
l*ëre espagnole avec ceUe d'Auguste marquée par saint Juliéh de
Tolède.
— 60 —
guissimi Régis Francoram lxiii; ^et ab anno quo primus
lapis in fundamento eius ponitur usque ad illum quo ul-
timus mittitur xliy anni habentur. QuaB etiara ecclesia a
terapore quo fuit incœpta, usque in hodiernum diem ful-
gore miraculorum beati Jacobi vernatur : segris enim in
ea salus praestatur,; cœcis visus refunditur ; mulorum lin-
gua solvitur; surdis auditus panditur; claudis sanaambu-
latio datur; dsemoniacis liberatio conceditur. Et quod
maius est populorum fidelium preces exaudiuntur ; vota
suscipiuntur ; delictorum vincula resolvuntur; pulsantibus
cœlum operitur; msestis consolatio datur; omnesque bar-
barse gentes omnium mundi climatum catervatim ibi oc-
currunt, munera laudis Domino déférentes.
§ 18. — De dignitate ecclesiae sancti Jacobi.
Nec est oblivioni tradendum, quod dignitatera Ârcbie-
piscopatus Emeritse urbis, qu» Metropolis esse solet in
terra Sarracenorum, beatus Papa Calixtus, bonse memoriae
dignus, basilicae sancli Jacobi et urbi eiusdem translatavit
et dédit amore et honore Âpostoli; acper hoc, Didacum
nobilissimum virum primitus Archiepiscopuni in Âposto-
lica Sede Compostellana ordinavit, et corroboravit. Erat
enim ipse Didacus antea sancti Jacobi episcopus.
Caput X. — De numéro canonicorum sancti Jacobi.
' Huic insuper ecclesiae, ut fertur, praetitulati sunt juxta
numerum septuaginta duorum discipulorum Christi, ca-
— 01 —
nonici septuaginta duo, beati Isidori Hispaniensis doc-
toris regulam tenentes. His autem dividuntur altaris
sancti Jacobi oblationes per siagulas hebdomadas. Primo
dantur oblationes in prima bebdomada ; secundo in se-
cunda ; tertio in tertia; deinde aliis usque ad ultimum
largiuntur. In dominica quaque die, ut fertur, fiunt très
partes oblationum, quarum prima accipit hebdomadarius,
oui evenit; ex aliis vero duabus partibus, iterum in simul
commixtis, ûunt très partes, quarum una communiter
datur canànicis ad prandium, alla operi basilicaB, alia ar-
chiepiscopo ecclesiae. Sed bebdomada, quaB est inter Pal-
mos et Pascham, débet dari rite pauperibus peregrinis
sancti Jacobi in hospitali. Immo, si justitia Dei teneatur,
décima pars oblationum altaris sancti Jacobi omni tempore
pauperibus in hospitali supervenientibus dari debetur.
Omnes enim peregrini pauperes prima nocte post diem,
qua beati Jacobi altare adveniunt, in hospitali plenarium
hospitium, amore Dei et Âpostoli, suscipere debent ; œgri
vero usque ad mortem, vel ad integram sanitatem ibi
charitative sunt procurandi ; sic enim apud sanctum Léo-
nardum agitur. Quot pauperes peregrinantes ibi adveniunt,
tôt refectionem accipiunt. Debent etiam dari ex more
oblationes, quae veniunt ad altare a mane summo usque ad
tertiam, per unumquemque Dominicum diem leprosis
ejusdem urbis. Quod si aliquis Praelatus ejusdem Basilicae
ex hoc fraudem fecerit, vel in alio modo oblationes dan-
das, ut praefati sumus, converterit, inter Deum et illum
peccatum illius sit.
Gaput XI. — Quod peregrini sancti Jacobi sifU
redpiendi.
Peregrini, sive pauperes sive divites, a liminibas sancti
Jacobi redeonteSy vel advenientes, omnibus gentibas cbari-
tative sunt recipiendi et venerandi ; nam quicumque illos
receperit et diligenter procuraverit hospitio, non solum bea-
tum Jacobuniy verum etiam ipsum Dominum hospitem ha-
bebit ; ipso Domino in Evangelio dicente : Qui vos redpit^
me recipit. Fuere olim multi, qui iram Dei incurrerunt, .
iddrco quia sancti Jacobi peregrinos, et egenos, recipere
noluerunt. Apud Nautuaiiim, quae est villa inter Geben-
nam et Lugdunum, cujusdam texentis, panem peregrino
sancti Jacobi sibi petenti negantis, tela per médium rapta
solo subito cedidit. Âpud Villam-Novam quidam sancti.
Jacobi peregrinus egenus cuidam mulieri, panem sub ci-
aères calidos habenti, eleemosynam amore Dei et beati
Jacobi petivit ; qu8B respondit se panem non babere. Gui
peregrinus ait : Vtinam panis qtiem habeSj lapis essei !
Cumque peregrinus ille, recedens a domo illa, longe dis-
taret ; accessit mulier illa nequam ad cineres, putans
panem suum capere ; lapidem rotundum in loco panis re-
périt. Quae corde pœnitens, illico insequuta, peregri-
num non invenit. Apud urbem Pictavorum duo faeroes
Galliy sine proprio a sancto Jacobo olim redeuntes, a domo
Joannis Gauterii usque ad sanctum Porcàrium hospitinm
amore Dei et sancti Jacobi petierunt^ nec invenerunt.
Cumque in aede novissima illius vici, scilicet juxta beati
Porcarii basilicam, apud quemdam pauperem hospitati
— 63 -
essenty ecce enim, divina opérante ultione, totum vicum
velocissimus rogus, incipiens ab aede, qua prias hospitium
petierant, usque ad illam qua hospitati erant^ nocte illa
combussit ; et erant aedes circiter mille ; illa vero domus
qua servi Dei hospitati erant, Dei gratia illsBsa remansit.
Quapropter sciendum, quod sancti'Jacobi peregrini, sive
pauperes sive divites, jure sunt recipiendi, et diligenter pro-
curandi.
Explicit codex quartus sancti Jacobi Âpostoli.
Ipsum scrihenti ait gloria sitque legenti.
' #
'*
.<
F
1